O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi termiz davlat universiteti geografiya kafedrasi

MAVZU: MATERIK HAYVONOT DANYOSI. MATERIKDA HALQLAR 
REJA : 
1. 
Materik zoogeografik o'lkalarining umumiy ta'rifi. 
2. 
Materik hayvonot dunyosini muhofazasi. 
3. 
Materikda insonning faoliyatini rivojlantirish bosqichlari. 
 
Adabiyotlar: 
1. 
T.V.Vlasova «Materiklar tabiiy geografiyasi» Toshkent «O'qituvchi» 
nashriyoti 1983 y 152-161 betlar. 
2. 
T.V.Vlasova «Fizicheskaya geografiya materikov» toshkent 1986 g. 
3. 
O.mo'minov «Materiklar tabiiy geografiyasidan studentlarning mustaqil 
ishlar» Toshkent «O'qituvchi» nashriyoti 1977 yil. 
 
Hayvonot dunyosi va halqlar. 
Janubiy Amerikaning hayvonot dunyosi ham turlarga boyligi jixatdan 
o'simlik qoplamidan qilishmaydi. Materikning hozirgi faunasi uning florasi kabi
bo'r davrining oxiridan boshlab orol tarzda ajralib qolgan va iqlim kam o'zgargan 
sharoitda shakllangan. Faunasining qadimiyligi va uning tarkibida endemik

---

56 
formalarining ko'pligi shundan darak beradi. Janubiy Amerika markaziy Amerika 
bilan birga Neotropik fauna oblasti sifatida ajratiladi va bu oblastning Braziliya
hamda Chili Pagoniya podoblastlari kiradi. Nam tropik o'ziga hosligi va turlarga 
boyligi bilan ajralib turadi: biroq hayvonlar bu o'rmonlar landshaftida uncha katta
rol o'ynamaydi chunki ular qalin o'rmonlar orasida yashirinib yoki vaqt baland
daraxtlarda yashaydi. Hayvonlarning daraxtlarda yashashga moslashganligi
Amazonka o'rmonlarning harakterli hususiyatlaridan biridir. 
Janubiy Amerika o'rmonlarida hilma-hil qushlar ayniqsa rangi yarqirab
tovlanuvchi to'tiqushlar ko'p to'tiqushlarning eng kattasi ara-eng hashoratlarning
nihoyatda ko'pligidir ularning ko'pi endemiklardir. Bu yerda kunduzgi va tungi
kapalaklar hilma-hil qo'ng'izlar chumolilar ko'p. Ko'pgina qo'ng'izlar va kapalaklar 
ajoyib tovlanadi ba'zi qo'ng'izlar kechasi shu qadar yaltirab nur tarqatadiki uning 
yaqinida kitob o'qish mumkin. Janubiy Amerikadagi bir muncha qirg'oqchil va 
yalang yerlar ya'ni savannalar tropik siyrak o'rmonlar hamda subtropik o'rmonlar 
faunasi qalin o'rmonlar faunasidan boshqachadir. Bu yerda yirtqich hayvonlardan
yaguardan tashqari puma janubiy Amerikada uchraydi va shimoliy Amerikada ham
uchrab turadi. Qushlardan ko'p sonli to'ti va kolibridan tashqari janubiy Amerika
tulqushi nandu ba'zi bir yillik yirtqich qushlar yashaydi. Savanna va dashtlarda
ilon va va ayniqsa kaltakesaklar ko'p. And tog'lar faunasi o'ziga xos hususiyatlari 
bilan ajralib turadi. Bu fauna materikning sharqiy qismi uchraydigan ko'plab
endemik hayvonlarni o'z ichiga oladi. And tog'lari oblastining hamma qismida
tuyasimon hayvonlar oilasining janubiy Amerikaga xos vakili lamalar tarqalgan. 
And toqlarida shuningdek «ko'zoynakli» ayiq va ba'zi bir qopchiqlilar yashaydi. 
Ilgari kichik endemik kemiruvchi hayvon shinshilla keng tarqalgan. Uning sur tusli
yumshoq iaksimon mo'ynasi eng yaxshi va qimmatbaho mo'ynalilardan hisoblanar 
edi. Shu sababli shinshila ko'plab ovlanaverib hozirgi vaqtda juda kam qolgan.
Vulkanik yo'l bilan paydo bo'lgan Galapogos orollari faunasi g'oyat o'ziga
xosligi bilan ajralib turadi bu fauna tarkibida yirik sudraluvchi hayvonlardan 
quruqlikda yashovchi bahaybat toshbaqalar va dengiz kaltakesaklari nuganlar 
alohida o'rin tutadi. Shuningdek turli tuman qushlar ham ko'p bular orasida ham
tropiklarga ham Antarktidaga xos fauna turlari va sovuq oqimlar bilan birga kelib 
tarqalgan pinkvinlar baklan va boshqalar bor. Sut emizuvchi hayvonlarning turli 
uncha ko'p emas ulardan qulog'i katta tyulen ba'zi bir kemiruvchilar va 
ko'rshapalaklarni aytib o'tish mumkin. 
Janubiy Amerikada halqlar. Tub joy aholisi indiyslar eramizdan 15-17 ming 
yil ilgari Yevrosiyodan shimoliy Amerika orqali kirib kelgan degan fikrlar mavjud. 
materikda indiyslar miqdori shimoliy Amerika indiyslaridan ko'pdir. Peru, 
Ekvador Boliviyada Xolining deyarli yarimini tashkil etadi. Kolenizasiya tufayli 
ularning ko'pchiligi qirib yuborilgan ko'pchiligi baland tog'lar va chakalakzorlarga
quvg'in qilingan. Ular qabila-qabila bo'lib yashashadi. Xozirgi indiyslarning ko'p 
sonlarini 10 % tini indiyslar tashkil etadi. Materikda ko'pchilik aholi Yevropalik
va indiyslarning qo'shilishidan mitislar negirlar va sambalardan iborat. Materikda 
sof yevropid irqlari uchratilmaydi. Mulatlar va negirlar materikning sharqiy
qismlarida yashashadi. Halqlar ispan partugal tillarida so'zlashadi materikda 300 dan 
ortiq aholi yashaydi. 

---

57 
Savol :
1. 
Materik organik dunyosidagi o'ziga hosligi nimada? 
2. 
Amerikaga halqlar qanday kirib keladi?