O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi termiz davlat universiteti geografiya kafedrasi

MAVZU: AFRIKANING GEOGRAFIK O'RNI, TABIATNING 
RIVOJLANISHI BOSKICHLARI. RELYEFI. XIND OKEANI
REJA: 
1. 
Materikning tabiiy geografik urniga tavsif. 
2. 
Materik tabiatining rivojlanish boskichlari. Materik re'lefi. 
3. 
Xind okeanining tabiati. 
Adabiyotlar:
1.T.V.Vlasova. «Materiklar tabiiy geografiyasi». Toshkent «Ukituvchi» nashriyoti 
1981 yil (360-368 betlar). 
2.T.V.Vlasova. «Fizichiskaya geografiya materikov». Toshkent
1986 yil. 
3.A.Kozokov, X.ma'sudov. «Materiklar va okeanlar tabiiy
geografiyasi kursidan amaliy mashgulotlar va mustakil ishlar» Toshkent «Ukituvchi» 
nashriyoti 1992 yil. 
4. 
A.Kozokov, «Okeanlar tabiiy geografiyasi» Toshkent 
« Ukituvchi» nashriyoti 1992 yil. 
 
 
Afrika geografik urni,tabiatning rivojlanish boskichlari. 
Xind okeani Afrika yer sharida maydonning maydonning kattaligi jixatidan ikkinchi 
urinda turadi. Afrikadagi orollar bilan birgalikdagi materik maydoni 30,3 mln km2 ni
tashkil etadi. Orollar maydoni esa 1,1 mln km2. Materikning eng chekka nuktalari 
shimolda Al-abyadburni 370 20, shimoliy kenglikda, janubda Igna burun 340 52 
janubiy kenglikda, sharkiy nuktasi Ras-Xafun burni 510 24 sharkiy uzunlikda, eng 
garbiy chekkasi Almadiy burni 170 33 garbiy uzoklikda jolylashgan. Materik 
shimoldan janubga 8000 km ga, sharkdan garbga 7,5 km ga chuzilgan, Afrika 
kirgoklari yakinida orollar u kadar kup emas, eng kattasi Madagaskar orolidir. Bu 
materik oroldir bundan tashkari Xind okeani xavzasida esa Sakora,Pemba,Zanzibor, 
Kamor orollari, Atlantika okeani xavzasi esa Madeyra,Kanor, Yashil burun,San-
Tome, Prinsipi kabi materik va vulkanik orollar kiritiladi. 
Afrika ekvatorning xar ikkala tomonida joylashgan,asosiy kismi tropik
ekvatorial kengliklarda joylashgan. Shuning uchun materikda xarakat juda baland 
buladi. Materik kirgoklarini Atlantika va Xind okeanlarlari suvlari yuvib turadi. 
Afrika kirgogidagi eng katta kultik Gveneya kultigi joylashgan. Garbiy kirgoklari 
buylab materik sayozligi chuzilib ketgan. Materikning sharkiy kismi xamda janubda 
urab turgan Xind okeanining shimoliy-garbiy kismi Gandvana parchalanib ketishi 
natijasida bor davridan keyin paydo bulgan. Afrikaning shimoliy garbiy togli 
kismlarini xisobga olmaganda deyarli butun xududi yagona ilatformada Gondvana 
Arxey va Proterozoy eralari davomida tarkib topgan. Proterozoy erasining toshlarida 
Gondvana yer sharidagi eng katta yaxlit kuruklik bulib kolgan, keyinchalik 
parchalanib ketishi natijasida Afrika Arabiston platformasi, sungra esa Afrika va 
Arabiston platformalariga ajratilgan Poleozoy davrining oxirlarida butun materik 
kutarila borgan va muz bosish jarayonlari vujudga kelgan. Trias va Yura davriga 
kelib tektonik xarakatlari kuchaygan. Bu xarakatlar Afrikaning janubida sharkida, 
sharkida va shimolida garbiy kuchi vulkanizm bilan tugagan Yura va Bor davriga 
kelib butun materik kutarila borgan. Afrikadagi xozirgi shakl usha davrda vujudga 

---

65 
kelgan. Bor davrining ikkinchi yarmida va Kaynazoy erasining boshlarida materik
uchun sernam va issik tropik iklimi xarakterli buladi, bu esa materikda boy fauna va 
floralarining keng mikiyosida tarkalishga imkon beradi. 
Xind okeani egallagan maydoni 75 mln. km2 bulib, uning katta kismi janubiy 
yarimsharga tugri keladi. Okean 4 ta materik Yevrosiyo, afrika, Antarktida va 
Avsraliya oraligida joylashgan. Fors va Bengaliya kultiklari, Kizil, Arabiston 
dengizlari undan tashkari Mozambik bugozi,Katta Avstraliya va Karpentariya
kultiklari,Arafur va Timor dengizlari bulib, eng chukur joyi yana oroli yakinida 7729 
m ni tashkil etadi. Okean ostida shimoldan janubga chuzilgan Arab Xind va Sharkiy 
Xind tog tizmalari mavjud. Avstraliya va Antarktida oroligida Avstraliya-Antarktida 
okean osti kutarilmalari mavjud. Okeanning katta kismi ekvatorial, subekvatorial, 
tropik va subtropik iklim mintakalarida joylashgan. Yogin mikdori kurikliklardagiga 
nisbatan ancha kupdir. Okean suvi ilik 300 gacha yetadi. Okean yuzasidagi suvning 
urtacha shurligi 35 % lidir. Kizil dengizda suvning shurligi 42 % gacha yetadi. 
Okean bir necha iklim mintakasidagi tabiat zonalari oraligida joylashgandir.