O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat sharqshunoslik universiteti

2.2. Robindranat Tagor dunyoqarashida diniy-falsafiy qarashlarning shakllanishi

Robindranat Tagor izchil va yaxlit falsafiy konsepsiyani yaratmagan bo’lsada, uning falsafiy masalalarga bo’lgan munosabati barcha asarlarida o’z aksini topgan. Masalan, Tagor she’riyati va nasrchiligini batafsil kuzatganda sof idealistik va hattoki mistik kayfiyatlar bilan birga naturalistik yondashuvlar yo’q emas. Buning zaminida Tagorning qadimgi hind ta’limotlarga tanqidiy munosabatlari yotadi.

Tagor dunyoga olim yoki faylasuf emas, balki avvalambor, ijodkor tariqasida qarashga intiladi. Bu jihatdan voqelikni falsafiy izlanishdan ko’ra, uni his-tuyg’u va estetik zavqlanish nuqtai nazaridan ilgari suradi. Ya’ni u atrofdagi voqealarga uni anglab olish uchun o’zining emotsional-estetik ongi orqali qaraydi. Bunda u Upanishadlarda targ’ib etilgan tamoyillarni asos qilib oladi. Buning sababi shuki, ular voqelikni falsafa asosida anglash imkoniyatini rad etgan holda Braxma yoki Atma, deb ataluvchi voqelikni na mantiqan tushunib olish, na idrok bilan qamrab olishga iloj bor, deb hisoblashadi.¹⁰ Boz ustiga, Tagor voqelikni anglash va ifodalash jarayonlari falsafiy kategoriyalar yoki ilmiy usullar u yoqda tursin, hatto diniy vositalar bilan ham amalga oshmaydi - degan xulosaga ham keladi.
Bunga qaramasdan, o’zining mashhur falsafiy publitistik asari “Sadhana” ning dastlabki satrlarida tafakkurning borliqqa yoki idrokning tabiatga bo’lgan munosabatini yechishga erishadi.
Tagor Upanishadlar ta’limotini rivojlantirar ekan dunyoning borlig’i sifatida birlamchi voqelik g’oyasini takomillashtirib boradi. “Voqelik” deb u Braxma, Oliy Shaxs dunyoviy o’zlik deb atab, oliy ilohini nazarda tutadi. Bu ilohiy jins, uning tasavvuricha, tabiat va insondan biror uzil-kesil chegaralar bilan ajratilgan bo’lmasdan, aksincha, tabiat va inson hayotining barcha narsalari va hodisalarida mujassam bo’ladi.
Tagorning Xudo va Dunyo hamda ularning o’zaro aloqasini ko’zda tutgan bo’rttirib ko’rsatishga intilishlari natijasida ba’zan uning falsafiy qarashlari panteistik tusga kirishini ta’kidlash lozim.
Gnoseologik nuqtai nazardan Tagor dunyoqarashiga qarasak, bu yerda uning dunyoni emotsional- estetik qabul qilish hodisasi, ilmiy-falsafiy anglashdan ancha ustun turishi ko’zga tashlanadi.
Tagorning gnoseologik qarashlarida o’ziga xos tomoni agnostizmga qat’iy qarshi ekanligidir. Jumladan u aytadiki, “Ba’zi faylasuflar hukmiga qarshi turgan dunyoni anglashdagi o’z imkoniyatlarida inson birorta mutlaq cheklanishni tan olmaydi”¹¹. Mutafakkirning fikricha, inson kundalik hayotda anglash jarayonida ilgari butunlay o’rganilmagan va tadqiq etib bo’lmaydigan sohalarni ham qamrab oladi. Tagor shunday qilib, atrofdagi dunyoni anglash jarayonining tuganmasligi haqidagi xulosaga keladi. Uning aytishicha, “Ilm-u fanga kelganda, ilmiy yutuqlarning keng tarqalishi va muvaffaqiyatli hayotga tadbiq etilishidayoq bu masala yechildi deb hisoblasa bo’ladi”¹².
Bo’lmoq mohiyati va uni anglash masalasiga kirishganda Tagor voqelikka o’ziga xos yondashuvni hamda uni talqin qilish va anglash uslubini ishlab chiqishga va aniqlashga harakat qiladi. Ammo u garchand kelajak taraqqiyotining bir butun va mukammal nazariyasini ko’ndalang qo’ymagan bo’lsada, lekin qadimgi hind falsafasi ta’limotlarining ta’siri ostida, ularga mansub stixiyali dialektika elementlari va ayniqsa, Buddizm va Vedantalarning dialektik g’oyalari o’zlashtirib olgan.
Masalan, mutafakkir bo’lmoq – butkul qotib qolgan va butunlay o’zgarmas hodisa emas, deb biladi. Dunyoning rivojlanishi g’oyasi uning fikricha “hayotning doimiy harakati, uning jonli o’yini” har doim bo’lmoq mohiyati haqidagi fikrlariga hamohang bo’lib keladi. Uning mashhur to’plami “Gitanjali”da: “Mening tomirlarimda tun-u kun oqib tutgan hayot sarchashmasi jahonda bir maromda raqsga tushib turadi”¹³. O’zining boshqa falsafiy estetik risolasi “Shaxsiy” asarida u shunday deydi: “Olam harakatdan iborat ekanligi mutlaqo ayondir”. U o’z harakati tufayli bizga o’zining manguligini namoyon etadi. “Borliq”ning rivojlanishini esa o’ta murakkab bo’lishi Tagorni qadimgi hind falsafasi an’anaviy “ezgulik va yovuzlik ziddiyati” muammosini muhokama qilishga undaydi. Ushbu kategoriyalarni Tagor dastavval har bir shaxsning subyektiv qarashlariga taqqoslaganda nisbiy deb tushunadi. Jumladan,u luqma tashlab o’tadiki, “ovchi ezgulik va yovuzlikni o’z nuqtai nazaridan kelib chiqqan holda baholaydi, ammo ovlanadigan qush nuqtai nazaridan emas”¹⁴.
Shu bilan birga mutafakkir bu tushunchalarni dunyo va insoniyat rivojiga taalluqli bo’lgan universal kategoriyalar sifatida ko’radi. Uning nazarida, bularni zotan butunlay abadiy va o’zgarmas deb tushunmaslik kerak, chunki yovuzlik o’tkinchi tabiatli narsa bo’lib, dunyo taraqqiyoti jarayonida ezgulikka aylanishi - yaxshilikdir¹⁵.
O’z navbatida Tagor uchun “shakl” va “mazmun” munosabati muammosi nafaqat falsafiy dunyoqarash jihatidan, balki uning badiiy-adabiy ijodiyoti jihatidan nihoyatda muhim ahamiyatga molikdir. Tagor fikricha, har bir badiiy asarning qiymati o’sha muvozanatga bog’liqdir. Binobarin,o’zining eng yuksak realistik asarlarida Tagor hind adabiyotining mumtoz ustasi sifatida nafis badiiy shaklning chuqur, haqqoniy va maqsadga yo’naltirilgan mazmuniga mahoratli ravishda erishgan. Eynshteyn: Siz xudoni olamdan ayro tasavvur eta olasizmi?

Tagor: Yo‘q, men e’tiqod qo‘ygan xudo olamdan ayro emas. Inson bitmas-tuganmas ruhiy-aqliy quvvati bilan koinot qa’riga chuqurroq kirib boraveradi. Aslida u inkishof etishi mumkin bo‘lmagan narsaning o‘zi yo‘q. Bu esa shundan dalolat beradiki, Koinot haqiqati bu — inson haqiqatidir.

Fikrimga oydinlik kiritish maqsadida bir ilmiy faktga murojaat etsam. Sir emas, modda proton va elektronlardan tarkib topadi, ular orasida boshqa hech narsa yo‘q, biroq modda bu elektron va protonlarni makonaro bir-biriga bog‘lovchi aloqalarsiz bir butun, yaxlit bo‘lib tuyulishi mumkin. Xuddi shunga o‘xshash insoniyat ham individuumlardan tarkib topadi, biroq ular orasida o‘zaro insoniy aloqalar mavjud, bu esa kishilik jamiyatiga bir butun, yaxlit jonli organizm tusini beradi. Shuningdek, Koinot ham biz bilan xuddi individuumlar kabi bog‘langan. Bir so‘z bilan aytilsa, bu — inson Koinotidir.
Yuqorida tilga olingan g‘oyani men san’atda, adabiyotda va bani basharning diniy ongida ko‘p bor kuzatganman.

Eynshteyn: Koinot mohiyatiga doir bir-biridan farq qiluvchi ikki konsepsiya mavjud:

1) olam — inson aqliga bog‘liq bo‘lgan bir butunlik;
2) olam — inson aqliga bog‘liq bo‘lmagan bir voqelik.

Tagor: Bizni qurshab turgan Koinot Boqiy Inson bilan uyg‘unlik kasb etgan vaqtda, biz uni haqiqat sifatida anglaymiz va go‘zallik sifatida his etamiz.

Eynshteyn: Biroq bu — Koinotning sof insoniy konsepsiyasi-ku?

Tagor: Ha, bundan boshqacha konsepsiya bo‘lishi mumkin ham emas. Chunki bu olam — inson olami. U haqidagi ilmiy tasavvurlar ham aslida bir inson bo‘lmish olim tasavvurlari, xolos. Bas, shunday ekan olam bizdan ayro holda mavjud bo‘la oladimi? Biz bilgan olam, albatta, nisbiy, uning voqeligi ongimizga bog‘liq. Ammo olamga haqqoniyat baxsh etib turuvchi oqillik va go‘zallikning shunday bir mezoni — Boqiy Inson andozasi mavjudki, bu zotning sezgilari bizning sezgilarimizga monanddir.

Eynshteyn: Siz aytayotgan Boqiy Inson bu — inson mohiyatining tajassumi, shunday emasmi?

Tagor: Shunday, faqat boqiy mohiyati tajassumi. Biz uni o‘z hissiyotlarimiz va faoliyatimiz vositasida tuyib olmog‘imiz zarur. Biz bunda o‘zimizdan farqli o‘laroq mahdudliklardan xoli Oliy Insonni anglaymiz. Ilm-fan alohida bir shaxs bilan cheklanmagan narsa-hodisalarni o‘rganish bilan shug‘ullanadi, u haqiqatlarning shaxsdan yuqori turuvchi insoniy olami hisoblanadi. Din esa bu haqiqatlarga yetib borish barobarida ularning bizdagi xiyla teran ehtiyojlar bilan aloqalarini ham o‘rnatadi; shu tariqa haqiqatning xususiy inkishofi endi umumiy ma’no va ahamiyat kasb etadi. Din haqiqatni qadriyat darajasiga ko‘taradi, biz haqiqatni u bilan uyg‘unligimizni his etgan holda kashf etamiz.

Eynshteyn: Biroq bundan haqiqat yoki go‘zallik insondan mustaqil emas, degan ma’no kelib chiqadi.

Tagor: Ha, ular insondan mustaqil emas.

Eynshteyn: Tasavvur etaylik, odam nasli to‘satdan yo‘q bo‘lib qolsa, belvederlik Apollon (Bir paytlar Vatikandagi Belveder me’moriy majmuida o‘rnatilgan va keyinchalik yo‘qolgan qadimgi yunon haykaltaroshi (Aleksandr Makedonskiyning saroyida xizmat qilgan) Leoxarning tunjdan yasalgan haykalining marmar nusxasi nazarda tutilmoqda. XDK izohi) ham go‘zallikdan mahrum bo‘lib qoladimi?

Tagor: Ha!

Eynshteyn: Boringki, go‘zallikning bunday konsepsiyasiga rozi ham bo‘ldim, deylik, ammo haqiqatning shunday konsepsiyasiga hecham rozi bo‘la olmayman.

Tagor: Nega endi? Axir, haqiqat inson tomonidan anglanadi-ku?!

Eynshteyn: Men o‘zimning konsepsiyam haqqoniy ekanini isbotlab berolmayman, ammo bu — mening e’tiqodim, ta’bir joiz bo‘lsa, dinim.

Tagor: Go‘zallik mukammal uyg‘unlik idealida jo- bajo bo‘lgan, bunday uyg‘unlik, o‘z galida, Universal Insonda mujassam; haqiqat bu — Universal Aqlni to‘liq egallashdir. Biz, individuumlar, katta-kichik xatolar qilib, misqol-bamisqol tajriba to‘plab, aqlimizni sekin-asta nurlantirib, haqiqat sari yaqinlasha boramiz, axir, haqiqatni anglashning bundan boshqa yana qanday yo‘li bo‘lishi mumkin?!

Eynshteyn: Men ilmiy haqiqatni odamzodga bog‘liq bo‘lmagan asl haqiqat deb tan olish kerak, degan aqidani isbotlab berolmayman, lekin shunday ekaniga hech bir shak-shubham yo‘q. Geometriyadagi Pifagor teoremasi Bani Odam mavjud yoki mavjud emasligidan qat’i nazar, qandaydir, nisbatan to‘g‘ri tasavvurni qaror toptiradi. Har holda, insonga bog‘liq bo‘lmagan reallik bor ekan, demak, bu reallikka muvofiq haqiqat ham bo‘lishi lozim. Ulardan birini inkor etish albatta boshqasini ham inkor etishga olib keladi.

Tagor: Universal Insonda tajassum topgan haqiqat mohiyat e’tibori ila insoniy bo‘lishi lozim, aks holda biz, individuumlar, anglashga qurbimiz yetadigan narsalarni hech qachon haqiqat deb, jillaqursa, ilmiy haqiqat deb atay olmaymiz. Bu haqiqatga biz mantiqiy jarayonlar vositasida, boshqacha qilib aytganda, tafakkur organi vositasida yovuqlashib boramiz, bu organ esa inson organi hisoblanadi. Hind falsafasiga ko‘ra, Brahma, ya’ni mutlaq haqiqat bordirki, uni alohida individuum aqli bilan kashf qilib ham, so‘z bilan ifoda etib ham bo‘lmaydi. Individuum bu haqiqatni cheksizlikka bus-butun cho‘mish orqali kashf etishi mumkin. Bunday haqiqat endi fanga tegishli bo‘la olmaydi. Biz bahs ochayotgan o‘sha haqiqat tabiati esa zohiriy ma’no-mazmun kasb etadi, ya’ni u inson nazdida haqqoniy tuyulgan qarashlarni ifodalaydi va shu bois ham bu haqiqat insoniydir. Uni Mayya yoki illyuziya deb atash mumkin.

Eynshteyn: Sizning konsepsiyangizga ko‘ra, ehtimol, u hind falsafasi konsepsiyasidir, biz alohida bir shaxsning emas, balki butun insoniyatning illyuziyasi bilan yashayotgan ekanmiz-da?

Tagor: Biz ilmda shunday bir tartib-qoidaga rioya etamizki, unga ko‘ra biz shaxsiy aqlimiz muhri bosilgan barcha mahdudliklarni uloqtirib tashlaymiz va shu asno Universal Inson aqlida tajassum topgan haqiqatni anglashga yuz tutamiz.

Eynshteyn: Haqiqat bizning ongimizga bog‘liqmi yoki yo‘qmi? Butun jumboq ana shunda.

Tagor: Biz haqiqat deb ataydigan narsa reallikning subyektiv va obyektiv tomonlari orasidagi oqilona uyg‘unlikda yashiringandir, bu tomonlarning har ikkalasi esa Universal Insonda mavjuddir.

Eynshteyn: Biz hatto kundalik turmushda ham o‘zimiz foydalanadigan buyum-anjomlarga insonga bog‘liq bo‘lmagan reallik deb qarashga majburiyat sezamiz. Biz o‘zimizning sezgi organlarimiz yuborayotgan ma’lumotlar orasida oqilona bir yo‘sinda aloqadorlik o‘rnatish uchun ham shunday qilamiz. Masalan, uyda hech zog‘ bo‘lmagan paytda ham mana bu stol o‘z o‘rnida turaveradi.

Tagor: Ha, stol individual aql imkonidan xorijda bo‘ladi, ammo minba’d universal aql imkonidan emas. O‘zim idrok etayotgan stol mening aqlimga o‘xshash boshqa aql tomonidan ham idrok etilishi mumkin.

Eynshteyn: Insonga bog‘liq bo‘lmagan haqiqat mavjudligiga doir biz himoya qilayotgan tabiiy nuqtai nazarni tushuntirib ham, isbotlab ham bo‘lmaydi, ammo unga barcha odamlar ishonadi, hatto ibtidoiy odamlar ham bundan mustasno emas. Biz haqiqat boshiga insondan yuqori turuvchi obyektivlik tojini kiydiramiz. Bizning bor-yo‘qligimizga, tajribamizga, aqlimizga bog‘liq bo‘lmagan bu reallik, garchi u nimani anglatishini aytib berolmasak ham, bizga nihoyatda zarur.

Tagor: Fan isbotlab berganki, stol qattiq jism sifatida atigi bir zuhurot, xolos, bas, shunday ekan, inson aqli stol sifatida idrok qilayotgan narsa shu aqlning o‘zi yo‘q bo‘lgan takdirda mavjud bo‘la oladimi? Ayni chog‘da shuni ham tan olish joizki, stolning oddiy fizikaviy voqeligi har biri aylana yasab harakatlanayotgan ko‘pdan-ko‘p elektr kuchi markazlaridan boshqa narsa emas, bundan esa u inson aqliga ham taalluqli, degan xulosa yasash mumkin.

Haqiqatni inkishof etish jarayonida Universal Insonning cheksiz aqli va alohida individuumning maxdud aqli o‘rtasida azaliy qarama-qarshilik ro‘y beradi. Haqiqatni anglab yetishning beto‘xtov jarayoni bizning ilm-fanimizda, falsafamizda, axloqimizda davom etaveradi. Mabodo, inson bilan bog‘liqlik kasb etmagan biror-bir mutlaq haqiqat mavjud bo‘lgan takdirda ham u biz uchun mutlaqo yo‘q hisoblanishi tayin.
Shunday aqlni tasavvur etib boqaylikki, uning uchun voqealar ketma-ketligi xuddi musiqadagi notalar misol makonda emas, faqat zamonda kechsin. Bunday aql uchun reallik konsepsiyasi musiqiy reallik bilan bir xil bo‘ladi, bunday reallik uchun esa Pifagor geometriyasi har qanday ma’no-mazmundan mahrumdir. O‘zingizga ma’lum, adabiyotdan behad yiroq bo‘lgan qog‘oz realligi mavjud. Qog‘ozni yemirayotgan kuya aqliga qolsa, adabiyot mutlaqo mavjud emas. Biroq ayni chog‘da inson aqli uchun adabiyot haqiqat o‘laroq, qog‘ozdan ko‘ra ulkanroq qimmat kasb etadi. Xuddi shunga o‘xshab, agar inson aqliga ratsional yoki emotsional munosabatda bo‘lmagan biror bir haqiqat mavjud bo‘lsa ham, hamonki, biz inson aqliga ega mavjudot ekanmiz, u baribir hech narsaligicha qolaveradi.

Eynshteyn: U holda men sizdan ko‘ra ko‘proq dindor ekanman.

Tagor: Men e’tiqod qo‘ygan din jismu jonim bilan Boqiy Insonni, Universal insoniy ruhni anglashimda, his qilishimda namoyon bo‘ladi. Ular mening Gibbertda ((Gibbert Xaus (inglizcha. Hibbert House) deb ataluvchi ilmiy markaz — Yamayka Milliy merosi jamg‘armasining bosh qarorgohi nazarda tutilmoqda. XDK izohi) o‘qib eshittirilgan “Inson dini” sarlavhali ma’ruzalarimga mavzu bo‘lgan.

Bir kun kelarki, taqdir karvonining burilish payti inglizlarni o‘zlariga qarashli Hindiston imperiyasini tashlab ketishga majbur qilar. Lekin ularning qoldirib ketadigan Hindistoni qanday Hindiston bo‘larkin? Ular qanday mudhish qashshoqlikni meros qoldirarkinlar? Ularning bir asrdan ko‘proq davom qilgan hukmronlik to‘lqinlari pasayganda qancha balchig‘u qancha vayronalar qolarkin? Yoshlik chog‘imda men madaniyat beshigi bo‘lish Yevropa peshonasiga yozilgan, deb astoydil ishonib yurardim. Lekin bugun hayot bilan vidolashayotgan kunlarimda bu ishonchim yo‘qoldi… Hozir men so‘nggi sayohatimga tayyorgarlik ko‘ryapman. Men o‘zimdan keyin nimalarni qoldiraman? Kulbai vayronalar, bir zamonlar g‘urur manbai bo‘lgan madaniyat qoldiqlarinimi? Lekin insonga ishonmaslik juda katta gunoh, binobarin, bunday gunoh ishga qo‘lim bormaydi! Kataklizmdan keyin, muhit tozalangandan keyin dog‘ tegmagan yangi tarix sahifasi boshlanishiga va tong Sharqdan, quyosh chiqadigan joydan boshlanishiga iymonim komil. Adibning adabiy kotibi Amii Chakravarti shoir “asarlarining oddiy bengalliklarga ma’qul kelgani va ular bu she’rlarni xalqniki sifatida qabul qilganliklari”dan xursand bo‘lganini ta’kidlaydi. ”Uzoq hind qishloqlarida garchi muallifning kimligini bilishmasada, shoir she’rlarini qo‘shiq qilib kuylashardi, bor ovozda o‘qishardi, paromdagilar, poda boquvchilar, qishloq xo‘jaligida ishlovchilar uni ko‘p asrlik madaniy boylikning bir qismi bo‘lgan shoirona sovg‘a sifatida qabul qilishardi…”, deydi u.

1^ Mirziyoyev Sh.M. Asarlar. 1-jild. Milliy taraqqiyot yoʻlimizda, -T., 2017. –B. 29-30

2^ Karimov I. A. Ma’naviy yuksalish yo’lida. – T.: O’zbekiston, 1998. – B. 205.

3^ Mirziyoyev Sh. M. Niyati ulug’ xalqning, ishi ham ulug’, hayoti yorug’, hayoti yorug’, kelajagi farovon bo’ladi. – T.: O’zbekiston, 2019. – B. 380.

4^ Mirziyoyev Sh.Ma’naviy-ma’rifiy ishlar samaradorligini oshirish bo’yicha qo’shimcha chora tadbirlar to’g’risidagi qarori.//https//www.pv.uz./0z./documents/.

5^ Hogan, P. C.; Pandit, L. (2003), Rabindranath Tagore: Universality and Tradition, Fairleigh Dickinson University Press (published May 2003), ISBN 978-0-8386-3980-1

6^ Dyson, K. K. (2001), "Rabindranath Tagore and His World of Colours", Parabaas (published 15 July 2001), retrieved 26 November 2009

7^Tagore, Rabindranath (2003), Rabindranath Tagore: Lover of God, Lannan Literary Selections, translated by Stewart, T. K.; Twichell, C., Copper Canyon Press (published 1 November 2003),

8^ Tagore R. Creative Unity. London: Macmillan & Co, 1922. p.6-7

9^ Tagore, Rabindranath (1917) Personality. London: Macmillan & Co.p.15 -16

10^ Радхакришнан С. Индийская философия, т 1, 1956,с. 143-144

11^ Р Тагор Творчество жизни (Сарханд) , М, 1917с 178

12^ Р Тагор Предмет литературы - Соч , т 8, с 295

13^ Р Тагор Гитанжали – Соч т. 7, с. 299.

14^ Р Тагор Воспоминание. – Соч. т. 8., с. 130.

15^ Р Тагор Творчество жизни (Сарханд) , М.,1917, с. 178.