O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti «Falsafa»

2) DIALEKTIKA
DIALEKTIKA [Yunoncha dialektike (techne) —suhbat olib borish, bahslashish san’ati] — borliqning vujudga kelishi, uning taraqqiyoti haqidagi falsafiy ta’limot hamda voqelikni bilish va unga asoslangan tafakkur uslubi. “Dialektika” tushunchasi falsafa tarixida dastlab hozirgi ma’nosidan boshqacha tushunilgan. Yunon falsafasida Dialektika muxolifning muhokamasidagi ziddiyatlarni ochib tashlash, munozara orqali haqiqatni topish san’atini anglatgan. Keyinchalik bu usul tabiat hodisalariga tatbiq etila boshlagan, bilish uslubiga aylangan. Dialektik tafakkur voqelikni bilish jarayoni sifatida inson, jamiyat bilan bog’liklikda paydo bo’lgan. Voqelikni bilish va uni inson manfaatlari yo’lida o’zgartirishning dialektik uslubini anglashga intilish qadimgi zamonlarga borib taqaladi. Bu intilish dastlab Sharqda paydo bo’lib, antik davrda o’z takomiliga etgan. Falsafa tarixida Dialektika turlicha talqin qilingan. “Dialektika” so’zi ilk bor Sokrat (Suqrot) tomonidan qo’llanilgan. U Dialektikani bir-biriga zid, qarama-qarshi fikrlar to’qnashuvi orqali haqiqatni topish san’ati deb bilgan. Geraklit ijodida Dialektika o’zining antik davrdagi eng yorqin ko’rinishiga ega bo’ldi. Geraklit fikricha, Dialektika — muttasil harakatdagi olam ichki jihatdan ziddiyatli va u doimiy vujudga kelish, rivojlanish hamda tanazzulga yuz tutish — qarama-qarshiliklar birligidan iborat. Mazkur davrda Geraklit va boshqa yunon faylasuflari ta’limotlari negizida sofistlarning salbiy tusdagi Dialektikasi vujudga keladi. Sofistlar haqiqatni borliq Dialektikasidan emas, bahslar olami, ruhiyatidan axtarib, ziddiyatli inson tafakkurini harakatga keltirdilar, oxir-oqibatda bilish faqat nisbiy, gumoniy, taxmin ekanligini e’tirof etishgacha borib etdilar. O’rta asrlardan 18-asrgacha Dialektika oddiy (maktabda o’qitiladigan) mantiq ilmi sifatida tushunib kelindi. Platon Dialektikani narsalarning ideal mohiyatini bilish maqsadida tushunchalarni bo’lak-bo’laklarga ajratish, so’ng bir-biri bilan o’zaro bog’lash uslubi deb hisoblagan. Kuzalik Nikolay, J. Bruno Dialektikani qarama-qarshiliklarning mos kelishi haqidagi ta’limot deb ta’kidlashgan. Kantnit fikricha, Dialektika voqelikni tajriba, hissiy bilimlar orqali emas, balki sof tafakkur asosida bilishga intiladi. Gegel Dialektikani borliq, ruh va tarix taraqqiyotining ziddiyatlarini anglashning umumiy uslubi deb bildi. Falsafa tarixida Dialektikaning 3 ta asosiy shakli tarkib topdi: 1) qadimgi dunyodagi ilk, stixiyali, sodda Dialektika (Geraklit, Platon va boshqalar); 2) nemis mumtoz idealistik (xususan, Gegel) falsafasi; 3) K. Marks va F. Engels asos solgan materialistik D. K. Marks, F. Engels va xususan, V.I. Lenin Dialektikani vokelikni bilish va uni inqilobiy o’zgartirish qaqidagi ta’limot hamda buning tegishli uslubi deb hisobladilar. Marksistik utopiya Dialektika qonunlarida insoniyatning yalpi baxt-saodatga borish kafolatini ko’radi. 20-asr G’arb falsafasida Dialektika neogegelchilik, ekzistentsializm, diniy falsafaning turli oqimlarida rivojlandi.

U deyiladi dialektika ga san'at ning bahslashing, rad eting va bahslashing . Lotin tilidan kelib chiqqan tushuncha dialektĭcus Garchi uning etimologik kelib chiqishi yunon tilida bo'lsa-da, u ham buni anglatadi fikrlash rivojlanadi tamoyillardan boshlab .

Dialektika g'oyasini turli oqimlarda va falsafiy an'analarda topish mumkin. Nemis uchun Georg Vilgelm Fridrix Gegel (1770-1831), dialektika qarama-qarshi bo'lgan jarayon tezis va antitez ) ularning dikotomiyasini yuzma-yuz ko'ring va eng zo'r usul bilan hal qiling sintez ).
The Gegel dialektikasi uning rivojlanishi va poydevoridan iborat tezis , qarama-qarshi yoki qarama-qarshi tomonlarning uzilishlarini keltirib chiqaradigan: antitez . Qarama-qarshi ko'rinadigan ushbu muammolarni hal qilish uchun yangi kontseptsiyaga erishish bo'yicha olg'a siljish amalga oshirilmoqda sintez .
Shu nuqtai nazardan tezis odatda a fikr Bir paytlar chuqur rivojlangan falsafiy, ijtimoiy yoki tarixiy, to'g'ridan-to'g'ri mos kelmaydigan jihatlar paydo bo'lishiga olib keladi. Shuni ta'kidlash kerakki, Hegel hech qachon texnik so'zlarni ishlatmagan tezis, antitez va tezis, lekin ular tomonidan ishlab chiqilgan H. M. Chalybäus va o'z ishlariga ixtisoslashgan ko'plab olimlar tomonidan ommalashgan.
Agar biz Hegelian dialektikasiga e'tibor qaratadigan bo'lsak, biz buni bir nechtasini qabul qilishimiz kerak oqimlari yoki aks ettiruvchi g'oyalar aniq qarama-qarshiliklar bosqichidan o'tadi va bu xususiyat Hegel qilgan ish uchun juda muhimdir. Metaforik nuqtai nazardan, biz identifikatsiya oddiy statik va darhol aniqlanishdan boshqa narsa emasligini tasdiqlashimiz mumkin; Xuddi shunday, qarama-qarshilik hayotiylik va harakatning boshlang'ich nuqtasidir. Boshqacha qilib aytganda, qarama-qarshilikni qamrab olgan narsagina harakat qilishi mumkin.
Orqali xayol Har bir nuqta o'rtasida sodir bo'lgan o'tish jarayoni bo'lmasa ham, shaxsiyatni, turli xil xususiyatlarni va qarama-qarshiliklarni aniqlash mumkin, va bu o'zgarish eng muhim qismdir.
The materialistik dialektika , shuningdek tanilgan dialektik materializm , mavjud takliflar bilan yuzaga keladi Fridrix Engels (1820-1895), Karl Marks (1818-1883) va Vladimir Lenin (1870-1924) fikrlar va barcha haqiqatlar substratidir, deb hisoblaydi materiya . Shu tarzda materiya ongdan mustaqil. Ushbu nazariyotchilar Gegel dialektikasini qo'llash dunyoni talqin qilish uchun zarur deb hisoblashgan. Marks Shu nuqtai nazardan, men tarixni qarama-qarshiliklardan kelib chiqqan tarixiy o'zgarishlarni keltirib chiqaradigan, ijtimoiy manfaatlarning ziddiyatli moddiy manfaatlariga qarshi kurash orqali berilganligini angladim.
 
Farqli o'laroq mexanik materializm , dunyoning narsalardan va oxir-oqibat bir-biri bilan bemalol birlashadigan moddiy zarralardan tashkil topganligi to'g'risida bahs yuritadigan materialist dialektika hamma narsa degan fikrga asoslanadi. hodisa Material - bu jarayon. Ushbu oqim izdoshlari Gegelning fikriga ko'ra, tabiiy jarayonlarda yuz beradigan o'zgarishlar ruhning namoyonidir, garchi u ularni dialektik va global deb belgilashga to'g'ri kelgan bo'lsa. Gegel g'oyasini olib, uni o'zgartirishi kerak, keyin dialektik ravishda rivojlanib borishi uchun masalani bazaga qo'yish kerak. Ichida tabiat , quyidagi uchta asosiy qonunni qadrlashimiz mumkin: