O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti mustaqil ish mavzu

1.Klassik yo’li 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Bu o’tish jarayonlari 3 yo’li mavjud 
2. Mustamlaka va yarim mustamlaka davridagi 
iqtisodiyotdan bozor iqtisodiyotdan bozor iqtisodiyotiga 
o’tish yo’li. 
3.Rejali tizimdan bozor iqtisodiyotiga o’tish yo’li 

---

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Uy xo`jaliklari 
- iqtisodiyotning iste'molchilik 
sektorini 
tashkil 
qiladi. 
Bozor 
iqtisodiyoti 
sharoitida uy xo`jaliklari resurslarni yetkazib 
beruvchi va ishlab chiqaruvchi xam hisoblanadi. 
Korxona yoki tadbirkorlik sektori
- iqtisodiy 
resurslarning 
iste'molchisi, 
iqtisodiyotning 
birlamchi bo`g`ini va tovar (xizmat)larning asosiy 
ishlab chiqaruvchisi xisoblanadi. 
Davlat 
- 
iqtisodiy 
resurslar 
va 
tovarlar 
iste'molchisi xamda ijtimoiy iste'mol xarakteridagi 
ne'matlar bilan ta'minlovchi xisoblanadi
.
 
Bozor iqtisodiyotining 
subyektlari:
 

---

Bozor iqtisodiyoti
— 
bu tovar ishlab chiqarish
, ayirboshlash va pul muomalasi 
qonun-qoidalari asosida tashkil etiladigan va boshqariladigan iqtisodiy tizimdir. 
Bunday iqtisodiyot erkin tovar
—pul munosabatlariga asoslanadi, uning negizida 
tovar va pulning turli shakllardagi harakati yotadi, iqtisodiy mono’olizmni inkor 
etadi.
Hozirgi zamon iqtisodiy nazariyalarida bozor iqtisodiyoti deganda bozor 
xo’jaligi sub’ektlari iqtisodiy hatti-harakatlarining erkin, mustaqil ravishda yuz 
berishi va ularning tovar-pul mexanizmi orqali bir-
biriga bog’lanib muvofiqlashuvi 
deb baho beradilar. Bozor iqtisodiyotida bozor aloqalari butun tizimni, uning hamma 
bosqichlarini ishlab chiqarish, ayirboshlash, taqsimlash va iste’mol jarayonlarini 
hamda iqtisodiy munosabatlarning barcha sub’ektlarini qamrab oladi. Shuni ham 
e’tiborda tutish kerakki, hozirgi sharoitda o’rtacha rivojlangan iqtisodiyotda
24 mln.dan ortiq turdagi tovarlar mavjud bo’lib, ularning 1/10 qismi har yili 
yangilanib turadi. Bunday sharoitda ularning turlari, miqdori bo’yicha talab va 
taklifni tartibga 
solishni ozorsiz tasavvur qilib bo’lmaydi. Bu esa bozorning 
vazifasini hech qanday markazlashtirilgan rejalashtirish idoralari muvaffaqiyatli 
bajara olmasligining yaqqol dalilidir. Bozor iqtisodiyoti esa eng samarali va 
muammolarni tezlik bilan hal eta oluvchi ijtimoiy-iqtisodiy tizim hisoblanad 
Bozor mexanizmi bozor qonunlari va tovar-pul munosabatlari tizimida ishlab 
chiqarish, ayirboshlash, taqsimlash va iste'molga iqtisodiy ta'sir ko'rsatishning o'zaro 
bog'liq usullari va dastalari majmuini ifodalaydi. 
Mashhur 
amerikalik 
iqtisodchilar 
Samuelson 
va 
Nordxaus 
aniqlaydilar iqtisodiyotni tartibga solishning bozor mexanizmi Yakka tartibdagi 
iste'molchilar va ishlab chiqaruvchilar umumiy muammolarni hal qilish maqsadida 
bozor orqali o'zaro aloqada bo'lganda, iqtisodiyotni tashkil etish shakli 
sifatida. iqtisodiy muammolar. 
Polshalik iqtisodchi Balcerovich ko'radi bozor mexanizmi gorizontal 
yo'nalishda talab va taklif o'rtasida talab qilinadigan muvozanatni saqlash usuli 
sifatida. Uning fikricha, bozor tizimini faqat bozor mexanizmi tovarlarni taqsimlash 
va muvofiqlashtirishning asosiy usuli bo'lgan tizimlar deb atash mumkin. 
Haqiqatda erkin faoliyat yurituvchi bozor erkinning elementlarini o'z ichiga 
oladi. Unda yuqori narxlarni ushlab turishga intiladigan va shuning uchun 
resurslarning erkin harakatlanishiga to'sqinlik qiladigan, bozorlarga kirishning 
cheklanganligiga olib keladigan monopoliya tipidagi tabiiy va g'ayritabiiy 
shakllanishlar ishlaydi. Bozor jarayonlarining buzilishi inflyatsiya taʼsirida, iqtisod 
sohasidagi davlat siyosatining notoʻgʻri yuritilishi, tadbirkorlarning notoʻgʻri hisob-
kitoblari, tijorat xabardorligining yoʻqligi va boshqa sabablarga koʻra yuzaga kelishi 
mumkin. 

---

Bu yo'nalishdagi buzilishlarning rivojlanishi bozor mexanizmi ishga 
tushgunga qadar davom etishi mumkin. Bunday holda, u chegara vazifasini bajaradi. 
Uning ta'siri ostida, barcha buzilish va deformatsiyalarga qaramasdan, talab va 
taklifning ularga ta'siri va investitsion oqimlari tufayli narxlar o'zgaradi, resurslar 
harakati talabning o'zgarishiga e'tibor qaratishda davom etadi. Bozor 
mexanizmining boshqa bo'g'inlari saqlanib qoladi, bu esa bozorning hayotiyligini 
saqlaydi. 
Keyingi element - bu xususiy mulkchilik yoki aralash mulkchilik tufayli 
iqtisodiy izolyatsiya. 
Uchinchi element - bu narxlar. Bu eng muhim element, chunki bu bozorda 
o'zaro rivojlanishning mohiyatini aks ettiruvchi narxlardir.
To'rtinchi element - talab va taklif. Ular, xuddi narxlar kabi, bozorning asosiy 
elementlari bo'lib, tovar iste'molchilari va ularni ishlab chiqaruvchilar o'rtasidagi 
aloqani ta'minlaydi. 
Beshinchi element - bu raqobat. Bu ishlab chiqarishni kengaytirishga ham 
hissa qo'shmoqda. 
Raqobat bozor mexanizmi bu sub'ektlar o'rtasidagi o'zaro ta'sir qilish usuli va 
uning nisbatlarini erkin tartibga solish mexanizmi. Iqtisodchi A.Smit raqobatni 
bozorning “ko‘rinmas qo‘li” deb atagan. Raqobatning asosiy vazifasi narx, foiz 
stavkasi va boshqalar kabi iqtisodiy regulyatorlarning hajmini aniqlashdan iborat. 
Raqobat - bu ishtirok etish erkinligi iqtisodiy birliklar har qanday iqtisodiy 
sohada. Bu erkinlik iqtisodiyotning texnologiyadagi o'zgarishlarga, resurslar 
ta'minoti yoki iste'molchilarning didiga moslashishi uchun zarurdir. Bozorning 
asosiy afzalligi shundaki, uni ishlab chiqarish samaradorligi doimiy ravishda 
rag'batlantiriladi. 
Raqobat ob'ekti - mahsulotning narxi va dizayni va sifati. Raqobat ilmiy-
texnikaviy taraqqiyotni rivojlantirish, talabning o'zgarishiga javob berish, milliy 
iqtisodiyot tarmoqlarida foyda darajasi va ish haqi darajasini tenglashtirish qobiliyati 
bilan tavsiflanadi.