O`zbеkiston rеspublikasi oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligi toshkеnt davlat iqtisodiyot univеrsitеti q. X. Аbdurаhmоnоv
Aholi daromadlari, ularning shakllanish manbalari
Download 3.69 Mb. Pdf ko'rish
|
1-y-Aholini-ish-bilan-bandligi.-Oquv-qollanma.Q.X.Abdurahmonov-va-vosh.T-2011
|
11.3. Aholi daromadlari, ularning shakllanish manbalari
va foydalanish yo’nalishlari Har bir insonning moddiy va ma’naviy turmush imkoniyatlari uning daromadlari darajasiga bog’liq. Insonning daromadi darajasi qancha yuqori bo’lsa, uning o’z zaruriy ehtiyojlarini qondirish, salomatligini saqlash, dam olishni tashkil etish, ma’lumot olish va bo’sh vaqtini madaniy tarzda o’tkazish imkoniyatlari shuncha ko’p bo’ladi. Daromadlar ehtiyojlarni bevosita qondirish manbai sifatida aholi hayotida katta rol’ o’ynaydi. Davlat byudjetining daromad qismi asosan jismoniy va yuridik shaxslardan olinadigan soliq va to’lovlardan tashkil topadi hamda ular ijtimoiy ehtiyojlar uchun sarflanadi va shu tariqa aholi ehtiyojlari bilvosita qondiriladi. Iqtisodiy adabiyotlarda «daromad» tushunchasi ishlab chiqarilgan mahsulot narxining uni ishlab chiqarish sarf-xarajatlaridan oshishi, shuningdek har bir sinf, ijtimoiy guruh yoki alohida shaxsning yangi yaratilgan qiymatda mavjud bo’lgan va uning u tomonidan o’zlashtirilgan ulushi sifatida ta’riflanadi. Daromadlar harakati iqtisodiyotning ishlab turishini ta’minlaydi. Aylanish jarayonida daromadlar izchil ravishda yuzaga kelish, taqsimlanish va qayta taqsimlanish, pirovard, iste’molga ishlatilish, jamg’arilish kabi bosqichlaridan o’tadi. Daromadlarning yuzaga kelishi ularning tovarlar ishlab chiqarish va xizmatlar ko’rsatish jarayonidagi 215 harakatining boshlang’ich bosqichi bo’ladi. Bu bosqichda daromadlar birlamchi ko’rinishga ega bo’ladi. Taqsimlanish jarayonida tadbirkorlar birlamchi daromadlardan mahsulot ishlab chiqarish va sotish yuzasidan soliqlar to’laydilar, mehnat haqi va ishlab chiqarishning boshqa omillari yuzasidan haq to’laydilar. Natijada dastlabki daromadlar ish haqi, foizlar, renta va korporatsiyalarning taqsimlanmagan foydasiga aylanadi. Daromadlarning qayta taqsimlanishi jarayoni keyingi bosqich bo’ladi. U soliqlar to’lash, ijtimoiy fondlarga mablag’lar o’tkazish, korxonalar va aholiga turli transfertlar tarzida daromadlar bir qismini yo’llashni o’z ichiga oladi. Yaratilgan daromadlarni taqsimlash va qayta taqsimlash natijalari bo’yicha tasarrufdagi daromadlar (pirovard daromadlar) shakllanadi. Daromadlarning pirovard iste’moli va yalpi jamg’arilishi ular aylanishining tugallovchi bosqichi bo’ladi. Daromadlar darajasini tahlil etish, o’lchash va taxmin qilish uchun ularning turlari va ko’rsatkichlaridan foydalaniladi. Daromadlar pul va natural shaklida bo’lishi mumkin. Aholining pul daromadlari mehnatkashlar uchun ish haqi hisobidagi barcha pul mablag’lari tushumi; pensiyalar, stipendiyalar, turli nafaqalar; mulkdan foiz, dividendlar, renta ko’rinishidagi daromadlar; aktsiyalar, qimmatbaho qog’ozlar, ko’chmas mulk, chorva hayvonlari, tomorqa xo’jaligi mahsulotlari, turli buyumlar va boshqa tovarlarni sotishdan tushadigan pul tushumlari, turli xizmatlar ko’rsatish uchun haqlar va boshqalardan tashkil topadi. Aholining natural daromadlari – qishloq xo’jaligi mahsulotlarining barcha tushumlari: dehqonchilik, chorvachilik, parrandachilik mahsulotlari, bog’-qo’rg’on, sabzavot-poliz ekinlari uchastkasi, shaxsiy tomorqa, tabiat in’omlaridan shaxsiy, oilaviy ehtiyojlar uchun tayyorlanadigan mahsulotlar kabi tushumlardan iborat. Pul va natural daromadlarning nisbati tez-tez o’zgarib turadi, ammo pul shakli ko’proq tarqalgan. Odatda, aholining kam ta’minlangan qatlamlarida natural daromadlar hissasi yuqori bo’ladi. Iqtisodiy vaziyat yomonlashgan davrda natural daromadlar salmog’i oshib ketadi. Mulkdan olinadigan daromadlar xo’jalik yurituvchi sub’yektlarga moliyaviy va nomoliyaviy resurslarni foydalanishga berib qo’yishdan olinadigan daromadlardir. Foizlar quyilma va qimmatli qog’ozlar bo’yicha daromadlar olish shaklidir. Dividendlar mulkdan olinadigan daromadning shunday shakliki, aktsiyadorlar mablag’larni hissadorlik jamiyatlari tasarrufiga topshirganliklari natijasida (aktsiyalar sotib olish orqali) uni olishga haqli bo’ladilar. Aholi daromadlari nominal va real ko’rinishda bo’ladi. Nominal daromadlar pul ko’rinishida olingan daromadlardir. Real daromadlar iste’mol narxlarining indeksiga qarab tuzatilgan joriy davrdagi nominal pulli daromadlardir. Nominal va real daromadlar ko’rsatkichi bilan bir qatorda aholi pulli daromadlarining xarid qobiliyati ko’rsatkichi ham alohida olib qaraladi. Bu ko’rsatkich aholining tovarlar va xizmatlar sotib olish bo’yicha imkoniyatlarini aks ettiradi hamda aholining o’rta hisobda jon boshiga to’g’ri keladigan pulli daromadlarining tovar ekvivalenti orqali ifodalanadi. Jon boshiga to’g’ri keladigan pulli daromadlar jami pulli daromadlar miqdorini mavjud aholi soniga bo’lish orqali hisoblab chiqiladi. Hisoblab chiqilgan yoki olingan daromadlardan fuqarolar turli soliq to’lovlari va badallar to’lashlariga to’g’ri keladi. Shu sababli, fuqaroning haqiqiy tasarrufida bo’lgan 216 daromadlarni tavsiflaydigan ko’rsatkichga ta’rif berish muhim. O’zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot vazirligi majburiy to’lovlar va badallar chegirilganidan qoladigan joriy davr pul daromadlarini tasarrufdagi pul daromadlari deb ta’riflaydi. Daromadni shakllantirishda shaxsiy tomorqa xo’jaliklaridan (pulli va tabiiy shakllarda) olinadigan daromadlar muhim rol’ o’ynaydi. Ularning hajmi Milliy Hisob tizimida umumqabul qilingan quyidagi printsip bo’yicha hisoblab chiqiladi: mahsulot chiqarish qiymatidan uni ishlab chiqarishga ishlatilgan mahsulot va xizmatlar qiymati ayiriladi. Uy-joy va kommunal xo’jalik, yo’lovchi transporti, yo’l xo’jaligi, sog’liqni saqlash va madaniyat muassasalari tarmoqlarining katta qismi, respublika va mahalliy byudjetlariga bog’liq bo’ladi. Shu sababli, mazkur qismning kattagina hajmi ijtimoiy transfert to’lovlari hisoblanadi va uni aholining yalpi daromadlari jumlasiga kiritish to’g’ri bo’ladi. Daromad olish uchun mehnat va kapital bozorida qancha hajmda xizmatlar taklif etish to’g’risida qaror, odatda, oila darajasida qabul qilinadi. Shu bois, bozor iqtisodiyotida daromadning shakllanishi nafaqat umumiy aholi darajasida, shu bilan birga uy xo’jaligi darajasida ham olib qaraladi. Uy xo’jaliklarining yalpi daromadi birlamchi va ikkilamchi daromadlardan shakllanadi (11.2-chizmaga qarang). Download 3.69 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|