O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent to‟qimachilik va yengil sanoat instituti

Paxta tozalash korxonasining boshqaruv tizimi. Bugungi kunda barcha 
paxta tozalash korxonalari hissadorlik jamiyatlari sanaladi. Ushbu ishlab chiqarish 
korxonalari faoliyatiga rahbarlik qilishni aksiyadorlarning umumiy yig‗ilishi hal 
qiladi. Korxonani bevosita boshqarish rahbar (hissadorlik jamiyati raisi) zimmasiga 
yuklanadi. Unga yordam berish tariqasida tarkibiy bo‗limlar, sho‗‗balar va 
hokazolar yoki korxonani (ishlab chiqarishni) boshqarishda qatnashuvchi ayrim 
ijrochilar 
ko‗rinishida ishlovchi yordamchi xizmat apparati tuziladi. 
Boshqaruvning xizmat apparati yuqori unumli, samarali va tartibli ishlash uchun 
barcha shart-sharoitlarni ta‘minlashi va kam sonli bo‗lishi kerak. 
Paxta tozalash korxonalarida sex tuzilmasi bo‗lmaganligi sababli (QTS dan 
boshqa), boshqaruvning asosiy ob‘ekti – ishlab chiqarish bo„linmalari bo‗lib, 
ularda brigada ishchilari (paxta uzatish, tolani presslash) yoki ayrim ishchilar 
(jinchilar, momiq ajiratuvchilar va boshqalar) faoliyat yuritadi. Asosiy ishlab 
chiqarishga smena boshlig‗i yoki smena ustachi rahbarlik qiladi. 
Smena boshlig‘i (usta) bevosita zavodning bosh muhandisiga bo‗ysunadi. 
Paxta tozalash korxonasining bosh muhandisi butun ishlab chiqarishning texnik 
jihatdan rahbarligini amalga oshiradi. 

---

26 
Xizmat ko‘rsatuvchi xo‘jaliklar: ombor, laboratoriya, transport xo‗jaligi 
tegishli rahbarlar ixtiyorida bo‗lib, bevosita korxona rahbariga bo‗ysunadi. Paxta 
sanoati korxonalarining ko‗pchiligidagi boshqaruv tuzilmasi taxminan bir xil, faqat 
korxona ishlab chiqarish xajmlariga bog‗liq holda bir qator tabaqalashtiriladi.
Paxta tozalash korxonasi boshqaruv tuzilmasining vazifalari. Korxona 
rahbarining majburiyatlari va huquqlari o‗z navbatida qonuniy tartibga va me‘yoriy 
aktlarga javob beradigan aksiyadorlar jamoasining ustavi bilan belgilanadi. 
Korxona rahbari unga ishlab chiqarish va moliyaviy-xo‗jalik faoliyatiga rahbarlik 
qilish yuzasidan berilgan huquqlar asosida quyidagilarni ta‘minlashi lozim: ishlab 
chiqarish hamda belgilangan nomenklatura va assortimentda mahsulot etkazib 
berish rejalarini bajarish, ishlab chiqarishga yangi texnika va texnologiyalarni joriy 
qilish, ishlab chiqarish va mehnatni tashkil etishni yaxshilash, muntazam ravishda 
mehnat unumdorligini oshirish va mahsulot tannarxini kamaytirish, foyda 
miqdorini oshirishni ta‘minlash, korxonaning davlat byudjeti, mahsulot etkazib 
beruvchilar va iste‘molchilar oldidagi barcha majburiyatlarni yaxshilash. 
U o‗z faoliyatida yagona rahbarlik tartibiga rioya qilib, muntazam ravishda 
ishlab chiqarish kengashlarini o‗tkazishi, ularda ishlab chiqarish rejalari, yangi 
texnikani joriy etish rejalarining loyihalarini va boshqa muhim masalalarni 
muhokama etish kerak. 
Sexlar, bo‗limlar, xizmatlar, ishlab chiqarish bo‗linmalari, xo‗jaliklar va 
boshqa tarkibiy bo‗linmalar korxona rahbari tomonidan tasdiqlangan Nizomlarga 
binoan faoliyat ko‗rsatadi.
Paxta tozalash korxonalarining rahbari bosh muxandis orqali ishlab 
chiqarish-texnika qismiga, tayyorlov bo‗limi boshlig‗i orqali paxta tayyorlash 
faoliyatiga rahbarlik qiladi. 
Bosh muxandis paxta tozalash korxonasi rahbarining birinchi o‗rinbosaridir. 
Uning faoliyat doirasiga ishlab chiqarishni rivojlantirishning joriy va istiqboliy 
rejalarini belgilash, ishlab chiqarishga texnik rahbarlik, texnologiya jarayonni 
yangilash, uskunalar samaradorligini oshirish va mahsulot sifatini yaxshilash, 
ishlab chiqarishda mehnatni tashkil etish va uning xavfsizligini ta‘minlash, 

---

27 
korxonaning materiallar, ehtiyot qismlar va asboblarga ehtiyojini aniqlash hamda 
ulardan foydalanishni nazorat qilish kiradi. 
Korxonaning bosh mexanigi vazifasi doirasiga barcha texnologik va 
energetik uskunalarning, barcha mashina va mexanizmlarning to‗xtovsiz va unumli 
ishlashini ta‘minlash kiradi. Uning zimmasiga harakatdagi uskunalarni o‗z vaqtida 
sifatli ta‘mirlash va modernizatsiyalash hamda yangi uskunalarni montaj qilishni 
ta‘minlash yuklanadi.
Bosh mexanikka ta‘mirlash-mexanika ustaxonasi va ta‘mirlash brigadasining 
brigadiri bo‗ysunadi. Smena boshlig‗i (ustasi) to‗la huquqli rahbar hamda ishlab 
chiqarish va mexnatning bevosita tashkilotchisi bo‗lib, o‗z bo‗g‗inida ishlab 
chiqarish rejasining bajarilishi uchun javob beradi. 
Ustalarga ishlab chiqarish bo‗g‗inlarida ishchilarni ishga qabul qilish va joy-
joyiga qo‗yish, sex boshlig‗ining (paxta tozalash korxonasida bosh muxandisning) 
tasdiqlashi bilan ortiqcha, shuningdek, ishlab chiqarish yoki mehnat intizomini 
buzuvchi ishchilarni ozod etish, ishchilarga belgilangan tartibda tasdiqlangan tarif 
razryadlarini berish, alohida o‗rnak ko‗rsatgan ishchilarni mukofotlashga va 
rag‗batlantirishning boshqa turlariga tag‗dim etish huquqi berilgan. U ishlab 
chiqarish va mehnat intizomini buzuvchi ishchilarga intizomiy jazolar berish, 
ishlab chiqarish me‘yorlarini muntazam bajarmayotgan va sifatsiz mahsulot ishlab 
chiqarishga yo‗l qo‗yayotgan ishchilarni past haq to‗lanadigan ishga o‗tkazish 
huquqiga ega. 
Usta ishchilarni nosoz uskunada, shuningdek, sifatsiz xom-ashyo va 
materiallarda ishlashiga yo‗l qo‗ymasligi lozim. Korxona rahbarlari ustalarni 
ularga xos bo‗lmagan xo‗jalik vazifalari va har xil qo‗shimcha ishlar bilan band 
qilmasligi kerak. 
Usta ishlab chiqarishning bevosita tashkilotchisi sifatida o‗z ish bo‗g‗ini 
bo‗yicha mehnat unumdorligining oshishi va mahsulot birligiga ishlab chiqarish 
xarajatlarining kamayishini ta‘minlash shart. Uning vazifasiga ish bo‗g‗ini va 
ishlab chiqarish bo‗yicha reja hamda grafiklarga muvofiq ishchi va brigadirlarga 
topshiriqlarni belgilash, ishlab chiqarishda xodimlarga yo‗l-yo‗riq berish, mavjud 

---

28 
ishlab chiqarish uskunalaridan samarali foydalanishni, ularni ish bilan yuklash va 
to‗g‗ri bir maromda foydalanishni ta‘minlashi kerak. Usta belgilangan texnologik 
va mehnat intizomiga, ish joylarida tozalik va tartibga qat‘iy rioya etilishini 
kuzatib bormog‗i kerak, ish joylari bo‗yicha barcha ko‗rsatmalar ustalar tomonidan 
beriladi. 
Usta ishlab chiqarish grafiklarini ishlab chiqarishda ishtirok etadi, ishlab 
chiqarishni o‗z vaqtida tayyorlashni va bir maromda ishlashini ta‘minlaydi. Usta 
xavfsizlik texnikasi hamda ishlovchilarning mehnat muhofazasi qoidalari aniq 
bajarilishi to‗g‗risida alohida g‗amxo‗rlik qilishi kerak. 
Smena boshlig‗i (usta)ning bevosita ixtiyorida quyidagilar bo‗ladi: uskunani 
sozlovchi va smena elektriklari, jinchilar, momiq ajratuvchilar, presschilar, paxta 
uzatuvchilar, urug‗lik chigit tayyorlash, ishlab chiqarish chiqindilarini yig‗ish, 
tozalash va qayta ishlash bo‗yicha bo‗lim brigadirlari. 
Tayyorlov bo‗limi paxtani qabul qilish, saqlash va tashish bilan bog‗liq 
ishlarga rahbarlik qiladi. Bo‗lim vazifasi tayyorlov maskanlari va etkazib berish 
bazalariga rahbarlik, paxta etishtiruvchi xo‗jaliklar bilan kontraktatsiya 
shartnomalari tuzish, urug‗lik chigit tayyorlash, ular bilan paxta tayyorlov 
maskanlarini va ular orqali paxta etishtiruvchilarni ta‘minlash, o‗rash xo‗jaligini 
tashkil qilish, xom-ashyo va tayyor mahsulot bo‗limi bilan birga zavodga tola 
ortish rejalarining bajarilishini ta‘minlaydigan miqdor va assortimentda paxta 
etkazib berish rejasini ishlab chiqish, tayyorlov maskanlarining xo‗jalik faoliyatini 
nazorat qilishdan iborat. 
Xom-ashyo va tayyor mahsulot bo‗limi zavod hududidagi tayyorlov 
maskanida paxtaning saqlanishini tashkil qiladi, ishlab chiqarishga qayta ishlash 
uchun paxta yuborilishini rasmiylashtiradi, ishlab chiqarishdan tola, chigit, momiq 
va chiqindilar qabul qilishni va tayyor mahsulotning saqlanishini tashkil qiladi, 
paxta mahsulotlarini iste‘molchilarga ortib jo‗natadi va tegishli xujjatlarni 
rasmiylashtiradi. 
Reja bo‗limi ishlab chiqarishni rejalashtirish, mehnat va ish haqini tashkil 
qilish bilan shug‗ulanadi, boshqa bo‗limlar va ijrochilarni jalb qilgan holda 

---

29 
istiqboliy va yillik rejalarini ishlab chiqadi, ish haqi to‗lashni tashkil qiladi, 
bo‗linmalar rahbarlariga ishlab chiqarish rejasini, xodimlar ish haqi fondlarni 
hamda ijrochilarga ishlab chiqarish topshiriqlari va belgilangan mehnat 
meyorlarini etkazadi, ishlab chiqarish rejasi va mehnat rejasi bajarilishining 
borishini nazorat qiladi. Reja bo‗limi ishlab chiqarish ko‗rsatkichlarini iqtisodiy 
tahlil qiladi. Uning muhum vazifasi, shuningdek joriy etilgan texnikaning iqtisodiy 
samaradorligini aniqlashdir.
Buxgalteriya korxona xo‗jalik faoliyatining hisob-kitobini olib boradi hamda 
pul mablag‗lari va moddiy boyliklarning sarf xarajatini nazorat qiladi. Uning 
vazifasi – korxonaning buhgalteriya hisobini va balanslarini olib borish va tuzish, 
ombor hisob-kitobining olib borilishini hamda hisobdor moddiy jihatdan javobgar 
shaxslarda saqlanayotgan tovar-moddiy boyliklarning holatini nazorat qilish, 
tayyorlov maskanlarida hisob-kitobga rahbarlik qilish, taftish va ro‗yxatga olish 
ishlarini olib boradi, moliyaviy ishlarni bajarishdir. 
Texnik nazorat bo‗limi (TNB) zavod mahsulotlari (paxta tolasi, chigit, 
momiq, chiqindilar)ning sifatini, paxtaning turlari, navlari, sinflari va boshqa 
belgilar bo‗yicha uni qabul qilish, jamlash va saqlashni, tayyorlov maskanlarida va 
zavod hududida g‗aramlangan paxtaning sifatini baholashni nazorat qiladi. 
Bo‗limga boshliq rahbarlik qiladi, u ayni vaqtda zavod laboratoriyasini mudiridir. 
TNB boshlig‗i bevosita korxona rahbariga bo‗ysunadi. 
Paxta tozalash korxonalarini tarkibiy tuzilishi o‗zgarishiga tayyorlanadigan 
xom-ashyo sifati va miqdori, bozor kon‘yukturasi va raqobat muhitidagi 
o‗zgarishlar, ishlab chiqarishning ixtisoslashtirish va koperativlashtirish darajasi va 
shu kabi boshqa omillar ta‘sir qiladi. 
Paxta tozalash zavodi-ishlab chiqarish tarkibiy rivojiga ega bo‗lgan sanoat 
korxonasi hisoblanadi. Paxta tozalash korxonasida nisbatan kam bo‗lgan sanoat 
ishlab chiqarish personalii (200-250 kishi) band bo‗lsada, u ishlab chiqaradigan 
mahsulot hajmi etarlicha katta miqdoriy summani tashkil etadi. 
Zamonaviy paxta tozalash korxonasi to‗liq elektrlashtirilgan bo‗lib, ilg‗or 
texnika va texnologiya bilan jihozlangan texnologik jarayon yordamida tayyor 

---

30 
mahsulot ishlab chiqarishda paxta xom-ashyosini ham tayyorlashni amalga 
oshiradi. 
Ij joyi korxonaning quyi qismi bo‗lib, bu erda mehnat jarayonida bitta yoki 
bir-birlari bilan bog‗liq bo‗lgan bir qancha ishchilar guruhi mehnat qiladi.