O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta‘lim vazirligi tosnkent moliya instituti

3.3.7. –rasm. 
O‘zi o‘rganuvchi axborot quyi tizimining sxemasi 
ma‘lumotlar, 
modellar, 
uslubiyatlar, 
standartlar, 
foydalanish 
holatlari 
Bilimlar 
ombori 
Boshlang‘ich 
ma‘lumotlar, 
chegaraviy 
shartlar 
Analizator 
 
Tizimlashtirish, 
qayta ishlash, 
tahlil 
Evristika 
bloki 
Modelyator 
 
i-daraja
modelni qurish 
Sintezator 
 
holat modeli, 
rivojlanish 
prognozi 
Korrelyator 
 
ma‘lum bo‘lgan 
natijalar bilan 
taqqoslash 
Chiqish 
sharti 
Yakuniy prognoz 
i-daraja  
ma‘lumotlari
Yangi ma‘lumotlar 
va qiymatlarni olish 
Yangi ma‘lumotlarni 
qo‘shish 
Mos kelmaslik 
parametrlari 
(i+1
) 
d
ar
aja 
m
a‘
lu
m
otlar
i v
a 
sh
ar
tlar
i

---

200 
Tarmoqni keyinchalik ham qo‗llash mumkin bo‗lishi uchun, uni avvalo, oldin 
olingan ma‘lumotlarda ma‘lum bo‗lgan va kirish parametrlarining ko‗rsatkichlari 
hamda ularga to‗g‗ri javob berish uchun ―pishitmoq‖ kerak. (3.3.7-rasm). Mashqlar 
ma‘lum to‗g‗ri javoblarga ko‗proq yaqin bo‗lgan tarmoqlarning javobi bilan 
ta‘minlaydigan neyronlararo aloqa hajmini tanlashdan iborat. Neyrotarmoqli 
tizimlarga misollar — BrainMaker (CSS), NeuroShell (Ward Systems Group), 
OWL (HyperLogic). 
Ekspert tizimi — mutaxassislar bilimini konkret fan sohalarida to‗playdigan 
va ulardan tavsiyalar ishlab chiqish va muammolarni bartaraf etish maqsadida 
foydalanadigan murakkab dasturiy kompleksdir. Ba‘zi holatlarda ekspert tizimi 
odatda ekspertchining tajribasini jalb etishni talab qiluvchi funksiyalarni bajarishni 
to‗liq o‗ziga olishi yoki qaror qabul qiluvchi kishi uchun yordamchi rolini o‗ynashi 
mumkin.
Ekspert tizimi boshqa amaliy dasturlardan quyidagi belgilar mavjudligi bilan 
ajralib turadi [http://256bit. ru/Expert/]. 
• 
Muayyan muammolar sohasining nafaqat jismoniy (yoki boshqa) tabiatini, 
balki ushbu muammo sohasida vazifani hal etishga muvofiq insoniy fikrlash 
mexanizmini modellashtiradi. Bu ekspert tizimlarni matematik modellash yoki 
kompyuter animatsiyasi tizimidan muayyan darajada ko‗rsatib beradi. Dastur, 
albatta, ushbu fan sohasida mutaxassis vazifasini to‗liq ishlab chiqa oladi 
deyolmaymiz, biroq, asosiy e‘tiborni ekspert tomonidan qo‗llaniladigan muammo 
echimiga kompyuter vositasi bilan takomillashishiga qaratilishi muhimdir. 
• 
Tizim, hisoblash operatsiyalaridan tashqari, unda joylashgan ma‘lumotlarga 
asoslanib muayyan idrok va xulosalarni shakllantiradi. Tizimda bilim, odatda, 
ayrim maxsus tillarda keltirilgan va xulosa va oxirgi to‗xtamga kelishni 
shakllantiradigan dasturiy koddan alohida saqlanadi. Ushbu dastur komponenti 
bilimlar bazasi deb qabul qilingan. 
• 
Muammolarni hal qilishda evristik va taxminiy usullar mavjud, ular 
algoritmdan farqli ravishda har doim ham muvaffaqiyatni kafolatlamaydi. Evristika, 
mohiyatan, ta‘sir qonuni (Rule of Thumb) hisoblanadi va inson tomonidan o‗xshash 

---

201 
muammolarni echishning amaliy tajribasini to‗plash borasida o‗zlashtirilgan ba‘zi 
bilimlarni mashina shaklida aks ettiradi. Bunday usullar taxminiy hisoblanadi, 
ya‘ni, birinchidan, ular mukammal boshlang‗ich axborotni talab etishmaydi va 
ikkinchidan. muayyan ma‘noda taqdim etilayotgan echim to‗g‗riligiga ishonch 
bilan (yoki ishonchsizlik bilan) tavsiflanadi. 
Ekspert tizimi sinfi tor kasbiy fan sohalarida ishlash uchun taqdim etilgan bir 
necha ming dastur mahsulotlarini hosil qiladi, shuning uchun bunday tizimlar 
tasnifi etarli darajada turlicha bo‗lishi mumkin. 3.3.8-rasmda umumiy tasnifning 
imkoniyatlaridan biri ko‗rsatilgan. 
Ekspert tizim tuzilishi dasturiy va kommunikatsion vositalardan tashqari, 
odatda, bilim va ekspert bo‗yicha injener-mutaxassislarni o‗z ichiga oladi, ular 
ekspert tizimi tomonidan shakllantirilgan xulosani tekshiradi va to‗ldiradi (3.3.9 va 
3.3.10-rasmlar).