O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta‘lim vazirligi tosnkent moliya instituti

 
Biznes intellektual tizimlari 
Ilk marta «business intelligence» atamasi muloqotga 1980 yillar oxirida 
Gartner tomonidan ―axborotlarni olish va tadqiq etish, uni tahlil qilish, 
yaxshilangan va rasmiy bo‗lmagan qaror qabul qilishga olib keluvchi sezgi va 
tushunishni tanlash‖ sifatida kiritildi. Ushbu atama shuningdek, ―maxlumotlarni 
tahlil qilish, biznes-foydalanuvchiga ma‘lumotlarning juda katta hajmiga ulardan 
muhim axborotlarni sintezlash uchun qayta ishlashda yordam berishi mumkin 
bo‗lgan hisobot va so‗rovlarni o‗rnatish uskunalari , bugun, bu uskunalar 
umumiylikda biznes-intellekt (Business Intelligence) deb nomlanuvchi toifaga mos 
keladi‖ tushunchasining mavjudligini ham taxmin qiladi. 
BI ning bunday belgilanishi ushbu fan sohasiga axborot va bilimlar bilan 
ishlash usullari va uskunalarining etarlicha ko‗p miqdorini qamrab olishni, 
shuningdek ularni biznesda qo‗llashga imkon beradi (3.3.16-rasm). Ularning 
ko‗lami nihoyatda keng. Hozirgi vaqtda dasturiy V1 mahsulotlar ikkita asosiy 
sinfga bo„linadi: BI-uskunalar va BI- ilovalar. 
Birinchi toifaga so„rov va hisobotlar generatorini kiritish mumkin. BI-

---

159 
uskunalar rivojlanishi — bu, eng avvalo, OLAP tezkor tahliliy qayta ishlash 
uskunalari, korporativ BI – to‗plamlar (Enterprise BI Suites — EBIS), shuningdek 
turli ixtisoslashtirilgan V1-platformalar. 
Ko‗plab BI-uskunalar oxirgi foydalanuvchilar tomonidan ko‗p o‗lchamli va 
strukturalangan ommaviy ma‘lumotlar va axborotlarga omborlarda (Data 
Warehouse), ma‘lumotlar kioskasi va vitrinalari (Data Mart) yoki ma‘lumotlarning 
tezkor omborlarida (Prompt Data Base) joylashgan ma‘lumotlar bo‗yicha 
hisobotlarni tahlil qilish va generezatsiyalash uchun kirishda qo‗llaniladi. Stol 
ustida foydalaniladigan OLAP-uskunalar (Business Object Explorer, Cognos Power 
Play, MS Data Analyzer) vaziyatni ko‗p maqsadlarda tekshirish, amalga oshirish 
ehtimolini rivojlantirish va baholashning ssenariysini tayyorlash uchun 
foydalanuvchiga ko‗p o‗lchamli va birlashtirilgan ma‘lumotlarni tezkor 
manipulyasiyalashga imkon beradi. 
Ikkinchi toifaga keladigan bo‗lsak, BI-platformalar uskunalar to‗plamidan
BI-ilovalarni yaratish, joriy etish, qo‗llab quvvatlash va kuzatish uchun foydalanadi. 
Ilova so‗nggi foydalanuvchining o‗ziga xos biznes-muammolari atrofida to‗liq 
tahlil qilish va iqtisodiy vaziyatlar modellari tashkillashtirilgan ―buyurtma‖ 
interfeyslari bilan rivojlanishga ega. BI-platformani tanlashda arxitekturaning 
taqsimlanganligi, modullanganlik, o‗tkazuvchanlik, mashstablilik, XML, OLE DB 
for OLAP, CORBA, COM/DCOM umu3m qabul qilingan standartlarni qo‗llab 
quvvatlash va Internetda ishlash imkoniyati kabi tavsiflarni hisobga olish zarur. 
Amaliy BI-ilovaga qarorlarni amalga oshirishni qo‗llab quvvatlash tizimining 
(Executive Support Systems — ESS) bir qismi hisoblangan rahbarning axborot 
tizimi EIS misol bo‗ladi. ESS kompaniya boshqaruvining strategik bosqichida 
strukturalanagan qarorni qabul qilishda va istalgan amaliy va ixtisoslashtirilgan 
ATga qaraganda tashqi muhitdan axborotni yaxshiroq tizimli tahlil qilishga 
yordam beradi.