O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent kimyo-texnologiya instituti shahrisabz filiali «oziq-ovqat va funksional oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarishda mahalliy xom ashyo resurslaridan foydalanish

Foydalanilgan adabiyotlar va manbalar: 
1. Sut va sut mahsulotlarini tayyorlash [Matn] : ilmiy nashr / «Agrobank» ATB.-Toshkent: "TASVIR" 
nashriyot uyi, 2021. – 10-23 betlar. 
2. Xalqaro qishloq xo‘jaligi taraqqiyoti jamg‘armasi ishtirokida amalga oshirilayotgan
“O‘zbekistonning sutchilik sohasida qo‘shilgan qiymat zanjirini rivojlantirish” loyihasi “Sut
ishlab chiqarish bo‘yicha o‘qitish qo‘llanmasi”. Xalqaro konsultant. 83-bet.Toshkent -2020 y. 
3. https://foodandhealth.ru/molochnye-produkty/smetana/ 
4. B.Boybulov, Sh.Karimov, U.Shodiyeva. “Qimiz ichsa xalqimiz...”, “Fermer” jurnali 2020 yil, noyabr 
soni, 35-36 betlar.

---

“Oziq-ovqat va funksional oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarishda mahalliy xom ashyo resurslaridan foydalanish 
muammolari” ilmiy-amaliy anjumani Shahrisabz-2022 yil 22-23 aprel 
149 
ТРИТИКАЛЕ ЭНГ КЎП ОЗУҚАВИЙ ҚИЙМАТГА ЭГА ЎСИМЛИК ВА ОЗИҚ-
ОВҚАТ САНОАТИДАГИ ЎРНИ 
қ.х.ф.д А.А.Иминов 
 докторант М.А. Каримова 
Андижон дон ва дуккакли экинлар илмий тадқиқот институти 
 
Тритикале – оралиқ экинлар ичида энг кўп озуқавий қийматга эга экин саналади. Ҳозирда 
тритикаленинг серҳосил, касалликларга, ноқулай шароитларга чидамли навларини яратиш ва 
етиштириш технологиясини такомиллаштириш бўйича дунёнинг турли мамлакатларида илмий 
тадқиқотлар олиб борилмоқда. Тритикале етиштирувчи асосий давлатлар – Польша, Германия, 
Белоруссия, Франция, Россия, Хитой, Венгрия, Испания, Литва ва Австралия ҳисобланади.
Тритикале авлодлараро дурагай бўлганлиги учун унда буғдой ва жавдарнинг ирсий 
белгилари ҳамда хусусиятлари мавжуд. Тритикале буғдойнинг лотинча номининг биринчи қисми 
(triti) ва жавдар номининг иккинчи қисми (cale) билан (Triticale) номланади. Бошоғининг 
кўриниши, тузилиши, донининг шакли буғдой ва жавдарни эслатади. Аммо тритикале буғдойдан 
қуйидаги белги ва хусусиятлари билан ажралиб туради: пояси буғдойникига қараганда йўғон, 
пишиқ, ётиб қолишга чидамли, барги ва бошоғи катта, дони ҳам йирик. Дони таркибида оқсил 
моддаси буғдойникига нисбатан 1,0–1,5% ва жавдарга нисбатан 3,0–4,0% кўп. Дони таркибида 
3,8% Тритикаленинг 1 кг кўк массасида 0,3 озуқа бирлиги мавжуд. Тритикаледан юқори қийматга 
эга ун олинади. Унидан печенье, макарон, пицца ва қандолат маҳсулотлари тайёрланади. 
Ўтказилган илмий изланишларга кўра, тритикале донининг кимёвий таркиби ўғитлантириш 
ҳолатига боғлиқ экан. Тритикаленинг дон ҳосили ўғит миқдори ошиб бориши ҳисобига 0,83–1,68 
т/га кўпаяди. Азот миқдорининг оширилиши доннинг технологик ҳолатини ҳам яхшилайди. 
Сувли ерларда тритикале оралиқ экин сифатида ёзнинг охири (август)-кузда экилса, юқори кўк 
масса ва дон бериши мумкин. Юртимиз шароитида тритикале жавдар ва хашаки буғдойга 
нисбатан юқори ҳосил, тўйимли концентрат озуқа ва мўл, сифатли кўк масса бериши билан 
ажралиб туради. Тритикале чорвачилик учун тўйимли озуқабоп экин ҳисобланиб, кўк масса ва 
дон учун экиш майдони йил сайин ортиб бормоқда. Тритикале уруғларининг ҳаммаси униб 
чиқиши ҳамда юқори ҳосил олиш учун навдорлик ва экинбоплик сифат кўрсаткичлари бўйича 
лаборатория таҳлилларидан ўтказилиши шарт. Тритикале уруғи 6–12°С да яхши кўкариб чиқади, 
яхши қишлайди, совуққа чидамли, илдиз тизими яхши ривожланади. Сувга энг талабчан даври – 
найчалашдан бошоқ чиқаришгача. Бу даврда нам етарли бўлмаса, бошоғи кичик ва кам ҳосилли 
бўлиб қолади. Тритикале буғдойга ўхшаб ўз-ўзидан чангланувчи ҳисобланади. Ўсиб-

---