O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent kimyo-texnologiya instituti shahrisabz filiali «oziq-ovqat va funksional oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarishda mahalliy xom ashyo resurslaridan foydalanish

“Oziq-ovqat va funksional oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarishda mahalliy xom ashyo resurslaridan foydalanish 
muammolari” ilmiy-amaliy anjumani Shahrisabz-2022 yil 22-23 aprel 
303 
FUNKSIONAL OZIQ-OVQAT MAHSULOTLARINING TASNIFI 
Bak: Latipova Yodgora, Olimboyeva Sarvinoz, ass: Uzoqova Shirin 
TKTI Shahrisabz filiali 
 
XX-asr oxirida “Sog’lom ovqatlanish” ning yangi global konsepsiyasi qabul qilindi.Ushba 
konsepsiya Probiyotiklar va Funksional Oziqlantirish (PFP) dasturiga asoslangan. PFP- deganda oziq-
ovqat va oziq-ovqat mahsulotlariga preparatlar biologik faol qo’shimchalar tushuniladi. Ular inson 
tanasini plastik va strukturaviy energiya materiallari bilan ta’minlabgina qolmay, gomeostazni saqlash 
tizimlarining faoliyatini tartibga solishda yordam beradi. Funksional mahsulotlar bilan birga keladigan 
oziq-ovqat va biologik faol moddalarning nisbati va massa ulishini o’zgartirish orqali inson organizmida 
sodir bo’ladigan metabolitik jarayonlarni tartibga solish mumkin[1]. 
“Sog’lom ovqatlanish “ atamasi ekologik toza xomashyo va yarim tayyor mahsulotlarni yangi 
avlod mahsuloti formulalaridan qo’llashni nazarda tutadi. Ularning oqilona kombinatsiyasi tananing 
barcha hayotiy tizimlarining oziq-ovqat va biologik faol moddalar bilan to’liq ta’minlashni 
kafolatlaydi[5]. Zamonaviy qayta ishlash sanoati jarayonlar va uskunalarning ko’p qirraliligi tufayli turli 
xil qishloq xo’jaligi xomashyolarini bir xil texnologik liniyalarda qayta ishlash imkonini beradi. So’nggi 
yillarda funksional mahsulotlar keng tarqalgan bo’lib, funksional mahsulotlarni yaratish bo’yicha 
birinchi loyihalar 1984- yilda Yaponiyada boshlangan va 1987-yilga kelib 100 ga yaqin mahsulotlar 
ishlab chiqilgan. Hozirgi vaqtda funksional oziq-ovqatlar umumiy oziq-ovqat mahsulotlarining 
taxminan 5% ni tashkil qiladi.Mutaxassislarning fikricha, ular an’anaviy profilaktika dori vositalarini 
40-50 % ga almashtiradi [8]. 
Funksional ovqatlarga quyidagilar kiradi:donli tuproq, non, makaron va qandolat mahsulotlari; 
dengiz mahsulotlari; meva sharbatlari, madaniy va yovvoyi xomashyo ekstraktlari va qaynatmalari 
asosidagi alkogolsiz ichimliklar; meva, rezavorlar va sabzavot mahsulotlari; parranda go’shti va sut 
mahsulotlarni qayta ishlashga asoslangan mahsulotlar, asalarichilik mahsulotlaridan foydalanish[3]. 
Funksional ovqatlarning 65-70% ni sut mahsulotlari tashkil qiladi va bularga quyidagilar kiradi: 
– enpit, past laktoza va laktozasiz mahsulotlar, atsidofil aralashmalar, probiyotik mahsulotlar, oqsilsiz 
mahsulotlar, ozuqaviy moddalar bilan boyitilgan ovqatlar[3]. 
Funksional mahsulotlarning tarkibi quyidagi tarkibiy qismlarni o’z ichiga olishi mumkin – B, C, 
D, E vitaminlari, tabiiy karotinoidlar ( karotinlar va ksantofillar), minerallar (kalsiy, magniy, natriy, 
kaliy, yod, temir, selen, kremniy), ballast moddalar ( bug’doy, olma va apelsinning oziq-ovqat tolalari), 
o’simlik ( bug’doy, soya, guruch) va hayvonlarning oqsil gidralizatorlari, ko’p to’yinmagan omega-3 
yog’ kislotalarini o’z ichiga olgan to’yinmagan yog’li kislotalar [4].Ko’p to’yinmagan yog’li 
kislotalarning asosiy manbalari o’simlik moylari va turli xil emulsiyalanuvchi yog’lar va neft 
mahsulotlari hisoblanadi. Ular yurak-qon kasalliklarini oldini olish mumkin. Ushbu mahsulotlardagi 
yog’larning massa ulushlarini kamaytirish orqali ular semirishni oldini olishda ham samaralidir[6]. 
Funksional mahsulotlarning sifatini tavsiflovchi ko’rsatkichlar to’plami quyidagi ma’lumotlarni 
o’z ichiga oladi. 
1. 
Oqsil, lipid, uglevodlarni umumiy kimyoviy tarkibi. 
2. 
Oqsillarning aminokislotalar tarkibi. 
3. 
Lipidlarning yog’ kislotalar tarkibi. 
4. 
Strukturaviy va mexanik xususiyatlari. 
5. 
Xavfsizlik ko’rsatgichlari. 
6. 
Nisbiy biologik qiymati. 
Zamonaviy dunyoda tez-tez stress va noto’g’ri ovqatlanish tufayli ko’p odamlar boshqa 
tabiatdagi kasalliklarga duch kelishadi. Oziqlanishdagi nomutanosiblik noqulay ekologik sharoitlar 
tufayli kasalliklarni kuchaytiradi. Katta yoshdagi aholining ko’pchiligining ovqatlanishi ko’p miqdorda 
hayvon yo’g’lari va oddiy uglevodlarni o’z ichiga olgan oziq-ovqatlarni iste’mol qilish, shuningdek, 
sabzavot va mevalar, baliq va dengiz mahsulotlari yetishmasligi tufayli sog’lom ovqatlanish 
tamoyillariga javob bermaydi. Bu ortiqcha vazn va semirishni ko’payishiga olib keladi, ularning 
tarqalishi so’nggi 8-9 yil ichida 19% dan 23% gacha ko’tarilib, diabet,yurak-qon kasalliklari va boshqa 
kasalliklarning rivojlanish xavfini oshiradi. Shu sababli, hozirgi vaqtda kunlik ratsion energiya 

---