O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti t. I. Bobakulov, U. A. Abdullayev, J. Ya. Isakov

O‘z-o‘zini nazorat qilish maqsadida berilgan savollar 
1. Pulga bo‘lgan talabni qaysi omillar belgilaydi? 
2. Pulga bo‘lgan talab qanday aniqlanadi? 
3. Pul taklifi nima? 
4. Pullar taklifiga qaysi omil ta’sir qiladi? 
5. Pul agregatlari nima? 
6. Pul agregatlarining tarkibi xususida nimalarni bilasiz? 
119
Pul agregatlari. Statistika. www.cbu.uz. 

---

 
128 
 
5-BOB. INFLYATSIYAGA QARSHI SIYOSAT VA 
INFLYATSION TARGETLASHNING AHAMIYATI 
 
5.1-§. Inflyatsiyaning mohiyati va oqibatlari 
Inflyatsiya – bu tovarlar va xizmatlar baholarining o‘sishi natijasida 
muomaladagi pul massasining ko‘payishi va shuning natijasida pulning 
qadrsizlanishidir. 
P.Graud va M.Polan tomonidan amalga oshirilgan va inflyatsiyaga 
bag‘ishlangan jiddiy ilmiy tadqiqotlardan biri bo‘lib, ushbu ilmiy ish 
165 mamlakatni va 1969-1999-yillarni qamrab oladi
120
. 
Mazkur tadqiqot mualliflari inflyatsiyaning miqdoriylik nazariyasi 
qoidalaridan biri bo‘lgan – pullarning o‘sish sur’ati va inflyatsiya 
darajasi o‘rtasida to‘g‘ri mutanosiblik mavjud, degan qoida to‘g‘ri va 
statistik ma’lumotlarda tasdiqlanadi, degan xulosaga keldilar.
Tadqiqot mualliflari inflyatsiya darajasi past bo‘lgan mamlakatlarda 
pullar taklifining o‘sish sur’ati va inflyatsiya o‘rtasida to‘g‘ridan-to‘g‘ri 
bog‘liqlikning mavjud emasligini aniqlashdi, ya’ni korrelyatsiya 
koeffitsiyentining nolga yaqinligi ma’lum bo‘ldi. Buning sababi sifatida 
e’tirof etildiki, rivojlangan moliya bozorlariga ega bo‘lgan va 
hukumatga ishonch darajasi yuqori bo‘lgan mamlakatlarda past 
inflyatsiya sharoitida pulning aylanish tezligining o‘zgarishi ekzogen 
omillar ta’sirida yuz beradi. Demak, pullar taklifi ekzogen omillar 
tufayli yuzaga kelgan pullarga bo‘lgan talabning o‘zgarishiga 
moslashadi.
Tadqiqot mualliflarining fikriga ko‘ra, Markaziy bank mustaqillik 
darajasining yuqori ekanligi va pul agregatlarini monitoring qilish 
tizimining rivojlanganligi pullar taklifi hajmini nazorat qilish imkonini 
beradi. Shuning uchun pullar taklifining o‘sishi pullarga bo‘lgan 
120
Graude P., Polan M. Is Inflation Always and Everywhere a Monetary Phenomenon? Discussion Paper. 
№2841 
CEPR. 2001. June. – 
Р. 26-29. 

---

 
129 
talabning o‘sishiga nisbatan o‘ziga xos reaksiya hisoblanadi va 
baholarning o‘sishiga olib kelmaydi.
Inflyatsiya sur’atlarining o‘sishi bilan uning pullar taklifiga 
bog‘liqligi yaqqolroq tarzda ko‘zga tashlanib boradi. Inflyatsiyaning 
oqilona 
darajasiga 
ega 
bo‘lgan 
mamlakatlarda 
korrelyatsiya 
koefffitsiyenti 0,24 ga teng bo‘lgan bo‘lsa, inflyatsiya darajasi yuqori 
bo‘lgan mamlakatlarda ushbu koeffitsiyent 1 ga yaqinlashdi. 
P. Graud va M. Polanlar tomonidan inflyatsiya darajasini uch 
qismga ajratgan holda – past, oqilona va yuqori darajalarga ajratgan 
holda, pullar taklifi va inflyatsiya sur’atlari o‘rtasidagi bog‘liqlikni, 
korrelyatsion tahlil natijalariga tayanilgan holda, asoslab berilganligi 
inflyatsiya va milliy valyutaning nominal almashuv kursi o‘rtasidagi 
bog‘liqlik masalasiga oydinlik kiritadi. 
XX asrning 70-yillariga qadar Fillips kashf etgan inflyatsiya va 
ishsizlik o‘rtasidagi aloqadorlik xususidagi ilmiy xulosa amaliy 
ahamiyat kasb etdi. Ammo 1970-yilga kelib “Fillips egri chizig‘i” deb 
ataluvchi mazkur xulosa amaliy ahamiyat kasb etmay qoldi. 
Inflyatsiyaning yuqori sur’atlarda o‘sishi, odatda, Davlat byudjeti 
defitsitini moliyalashtirish bilan bog‘liq. Byudjet siyosati va inflyatsiya 
o‘rtasidagi bog‘liqlik masalasi L. Katao va M. Terronzaning ilmiy ishida 
chuqur tadqiq qilingan
121
. 
Mazkur tadqiqotning jiddiyligi shundaki, L. Katao va M. Terronza 
107 mamlakat bo‘yicha 1960-yildan 2001-yilgacha bo‘lgan davrda 
inflyatsiya va byudjet defitsiti o‘rtasidagi bog‘liqlik masalasini tadqiq 
qilganlar va bu borada mavjud bo‘lgan tendensiyalarni baholash 
imkonini beradigan muhim xulosalarni shakllantirganlar. Ana shunday 
xulosalardan biri, inflyatsiya darajasi yuqori bo‘lgan mamlakatlarda 
Davlat byudjeti defitsitining qisqarish sur’ati bilan inflyatsiya darajasi 
o‘rtasida bevosita bog‘liqlik mavjud, degan xulosa hisoblanadi. Ushbu 
xulosa aniq hisob-kitoblarga asoslangan: inflyatsiyaning o‘rtacha yillik 
darajasi 50 foizga yaqin bo‘lgan mamlakatlarda Davlat byudjeti 
defitsitining YaIMdagi salmog‘ini 1 foizli punktga qisqarishi 
inflyatsiyaning 8,75 foizli punktga pasayishiga olib keladi. Bunda 
121
Catao L., Terrones M. Fiscal Deficits and Inflation // Working Paper. 65. IMF. – R. 63 - 67. 

---

 
130 
Davlat byudjeti defitsiti va inflyatsiya o‘rtasidagi sezilarli statistik 
bog‘liqlik nafaqat yuqori inflyatsiya sharoitida, balki oqilona inflyatsiya 
sharoitida ham kuzatildi. Shuni alohida ta’kidlash joizki, rivojlangan 
sanoat mamlakatlarida va inflyatsiya darajasi juda past bo‘lgan 
mamlakatlarda Davlat byudjeti defitsiti va inflyatsiya o‘rtasidagi 
sezilarli bog‘liqlik tadqiqot jarayonida kuzatilmagan. Bu esa, L.Katao va 
M.Terronzalarning fikriga ko‘ra, quyidagi omillar bilan izohlanadi: 
– hukumatga nisbatan ishonchning yuqori ekanligi; 
– markaziy banklar mustaqilligining institutsional jihatdan 
himoyalanganligi; 
– moliya tizimining rivojlanganligi.
Iqtisodiy adabiyotda inflyatsiya va iqtisodiy o‘sish o‘rtasidagi 
aloqadorlik masalasida keskin munozarali fikrlar, xulosalar mavjud. Bir 
guruh iqtisodchi olimlar, shu jumladan, G.Xess va Ch.Morrislarning 
fikriga ko‘ra, baholarning sezilarsiz darajadagi o‘sishi ham iqtisodiy 
o‘sishga salbiy ta’sir ko‘rsatadi
122
. Ularning fikriga ko‘ra, baholarning 
unchalik sezilarli darajada bo‘lmagan o‘sishi ham inflyatsiya 
dinamikasidagi noaniqlikni kuchaytiradi. Bu esa, o‘z navbatida, tijorat 
banklari kreditlari foiz stavkasining o‘sishiga olib keladi. Chunki 
kreditlarning foiz stavkasi o‘zida nafaqat kutilayotgan inflyatsiyani, 
balki risk uchun qo‘shimcha ustamani ham aks ettiradi. Natijada, 
mamlakatdagi iqtisodiy faollikka va aholining turmush darajasiga 
nisbatan kuchli salbiy ta’sir yuzaga keladi.
Ikkinchi guruh iqtisodchi olimlar esa (prof. M.A. Pivovarova, 
A.Kudrin va boshq.) inflyatsiyaning ma’lum darajasi sharoitida iqtisodiy 
o‘sish sur’atlari yuqori bo‘lishi mumkin, deb hisoblaydilar. Masalan, 
prof. M. Pivovarovaning fikriga ko‘ra, inflyatsiyaning uncha yuqori 
bo‘lmagan darajasi iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantiradi, bunday sharoitda 
antiinflyatsion siyosatni amalga oshirish ishsizlikning o‘sishiga, 
iqtisodiyotning pasayishiga olib keladi
123
. Bunday sharoitda, odatda, 
pullar taklifi ustidan qattiq nazorat o‘rnatiladi. 
122
Hess G., Morris C. The Long-Ruh Costs of Moderate Inflation // Federal Reserve Bank of Kansas City Economic 
Review. 1996. Second Quarter. – P. 71-88. 
123
Пивоварова М.А. Международная научно-практическая конференция: “Инфляция и экономический рост: 
теория и практика” // Деньги и кредит. – Москва, 2006. - №7. – С. 60. 

---

 
131 
XVF ekspertlarining xulosasiga ko‘ra, rivojlangan davlatlarda 
inflyatsiya yillik darajasining 3 foizdan oshishi iqtisodiy o‘sish 
sur’atlarining sezilarli darajada sekinlashishiga olib keladi
124
.
O‘tish 
iqtisodiyoti 
mamlakatlarida 
tijorat 
banklari 
kredit 
qo‘yilmalari miqdorining oshishi, moliya bozorlari rivojlanmagan 
sharoitda, inflyatsiya darajasining yuqori bo‘lishiga olib keladi. Bunday 
sharoitda inflyatsiyaning barqaror darajasini ta’minlab turish iqtisodiy 
o‘sish sur’atlarining barqarorligini ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi.
Inflyatsiyaning klassik talqinida, baholarning o‘sishi, pulning 
aylanish tezligi o‘zgarmasdan qolgan sharoitda, pul taklifining oshishiga 
bog‘liq. Pullar taklifi va pulning aylanish tezligi o‘zgarmagan sharoitda 
alohida tovarlarning bahosi o‘zgarganda ham mamlakatda baholarning 
umumiy darajasi o‘zgarmasdan qoladi. Shu sababli, baholar umumiy 
darajasining o‘sishi bilan ularning alohida olingan tovar pozitsiyalari 
bo‘yicha o‘sishini jiddiy farqlash lozim.
Bazaviy inflyatsiyaga bag‘ishlangan ilmiy tadqiqot ishlari majmuida 
G.Brover va N.Erikson tomonidan inflyatsiyaning nomonetar omillarini 
tadqiq qilishga bag‘ishlangan ilmiy izlanish o‘ziga xos o‘rin tutadi. 
Ushbu olimlar mazkur sohada olib borgan tadqiqotlarining natijalariga 
asoslangan holda, inflyatsiyaning xarajatli modelini (markup theory 
ofinlation) yaratdilar
125
.
Mazkur modelda inflyatsiyaning uzoq muddatli dinamikasi tadqiq 
qilinadi va chiqim inflyatsiyasining asosiy omillari sifatida quyidagilar 
e’tirof etilgan: 
a) ish haqi; 
b) kommunal xizmatlar tariflari; 
d) import qilingan xomashyo va butlovchi qismlarning baholari. 
Ish haqi omilini oladigan bo‘lsak, ish haqining oshishi natijasida 
baholarning sezilarli darajada o‘sishi yuz berishi mumkin. Xalqaro 
amaliyotdan ma’lumki, agar ish haqi doimiy tarzda oshirib borilsa, u 
holda, korxonalarda ishlab chiqarish xarajatlarining umumiy darajasi 
124
Khan M. Senhadji. Thereshild Effects in the Relatioinshop between Inflation and Growth // IMF Staff Papers. 
2001. Vol. 48. - P.1-21. 
125
Brouwer G. de, Evicsson N.R. Modeling Inflation in Australia. Journal of Business and Economic Statistics. 
1998. Vol. 16. – R. 24 - 29.

---

 
132 
oshadi. Bu esa, o‘z navbatida, korxonalarni baholarni oshirishga majbur 
qiladi. Aks holda, korxonalar foydasining miqdori kamayib ketadi. 
Bunday sharoitda “ish haqi-baholar” spiralining harakatiga barham 
berish uchun mehnat unumdorligining o‘sish sur’atini o‘rtacha ish 
haqining o‘sish sur’atidan yuqori bo‘lishini ta’minlash zarur. Agarda 
mehnat unumdorligini oshirishga muvaffaq bo‘linmasa yoki uning 
pasayishi yuz bersa, u holda, ish haqi o‘sishining baholar darajasiga 
nisbatan ta’siri kuchayadi.
Pullar taklifining inflyatsiyaga ta’siri isbotlangan bo‘lsada, 
inflyatsiyani yuzaga keltiruvchi barcha omillar monetar mazmunga ega 
emas 
va 
binobarin, 
Markaziy 
bankning 
nazorati 
doirasidan 
tashqaridadir. Lekin mazkur nomonetar omillar o‘tish iqtisodiyoti 
mamlakatlarida inflyatsiyaning o‘sish sur’atlariga kuchli ta’sir 
ko‘rsatadi. Shu sababli, pul-kredit siyosatining strategiyasini ishlab 
chiqishda bazaviy inflyatsiyaga, ya’ni inflyatsiyaning uzoq muddatli 
davriy oraliqlardagi o‘zgarishiga alohida e’tibor qaratiladi. Bu esa, 
Markaziy bankning inflyatsiyani jilovlashdagi rolini aniqroq baholash 
imkonini beradi. 
Iqtisodiy adabiyotlarda bazaviy inflyatsiyaga bag‘ishlangan ko‘plab 
ilmiy izlanishlar mavjud bo‘lsada, inflyatsiyaning bazaviy darajasi 
xususida yakdil xulosa mavjud emas. Shunday bo‘lsada, ko‘pchilik 
iqtisodchi olimlar tomonidan bazaviy inflyatsiya inflyatsion jarayonning 
uzoq muddatli tendensiyalari sifatida e’tirof etilgan
126
. 
Bazaviy inflyatsiya darajasini aniqlash, birinchidan, Markaziy bank 
pul-kredit siyosati doirasida tartibga solish imkoniga ega bo‘lmagan 
nomonetar inflyatsion omillarning umumiy inflyatsiya darajasiga 
ta’sirini baholash imkonini beradi; ikkinchidan qisqa muddatli davriy 
oraliqlarda kuchli o‘zgaruvchanlik xususiyatiga ega bo‘lgan iste’mol 
tovarlari 
baholarining 
o‘zgarishi 
ta’sir 
etmaydigan 
inflyatsiya 
jarayonining rivojlanish tendensiyalarini aniqlash imkonini beradi; 
uchinchidan, pul massasining o‘sishi va inflyatsiya sur’atlari o‘rtasidagi 
bog‘liqlikning o‘zgarish sabablarini aniqlash imkonini beradi. Ayrim 
126
Hogan S., Johnson M., Lafleche T. Core Inflation // Bank of Canada Technical Report, 2001. 
№89. 
О. Хмыз. Базовая инфляция и ее измерение (зарубежный опыт) // Экономист. – Москва, 2007.– №7.– С. 65 -
77.

---

 
133 
davriy oraliqlarda pul massasining o‘sishi va inflyatsiya sur’atlari 
o‘rtasida to‘g‘ri mutanosiblik kuzatilmasligi mumkin. Bu esa, 
inflyatsiyani jilovlash taktikasi va strategiyasiga Markaziy bank 
tomonidan jiddiy o‘zgartirishlar kiritishni taqozo etadi. 
Xulosa qilib aytganda, bazaviy inflyatsiya – bu nomonetar 
inflyatsiya bo‘lib, iste’mol baholarining o‘zgarishi shaklida namoyon 
bo‘ladi va uni formula tarzida quyidagicha ifodalash mumkin:
Bazaviy 
inflyatsiya 
= 
Iste’mol baholari 
indeksining 
o‘zgarishi 
- 
Inflyatsion 
shoklar 
Bunda, inflyatsion shok deganda, tovarlar va xizmatlar bahosining 
inflyatsion kutish ta’sirida qisqa muddatli davriy oraliqlarda keskin 
ko‘tarilishi nazarda tutilmoqda. 
O‘tish iqtisodiyoti mamlakatlarining ko‘pchiligida naqd pul 
muomalasining milliy valyuta kursining barqarorligiga ta’siri muammosi 
mavjud. Buning asosiy sabablari sifatida plastik kartochkalar va pullik 
cheklarga asoslangan to‘lov tizimining rivojlanmaganligi, iste’mol 
baholari indeksi, aholining pullik daromadlari, chakana savdo 
aylanmasining o‘sayotganligi, Markaziy banklarning zaxira-vakillik 
tizimining mo‘tadil tarzda ishlamayotganligi kabi sabablarni ko‘rsatish 
mumkin. Mazkur sabablar bir qator iqtisodchi olimlarning ilmiy 
izlanishlarida, jumladan, A.Kudrinning ilmiy ishlarida asoslab 
berilgan
127