O‗zbekiston respublikasi oliy va o‗rta maxsus ta‘lim vazirligi toshkent moliya instituti xasanov boxodir akramovich

6.2. Ustama xarajatlarni taqsimlashning yagona va alohida stavkalari 
qo‗llash
1) IUX taqsimlash bazasi 
Ustama xarajatlarni taqsimlash kompaniyada ishlab chiqarilgan barcha 
mahsulotlarga yoki kompaniya o‘z mijozlariga ko‘rsatadigan xizmatlar uchun 
umumiy bazani tanlash orqali amalga oshiriladi. 
Taqsimlash bazasi sifatida ishlab chiqarish bo‘linmalarining ustama 
xarajatlariga to‘laroq mos keladigan omil tanlanishi lozim. Bazaga ko‘pincha 
quyidagilar olinadi: 
• Ishlab chiqarishda ishlagan ishchilarni ish vaqti 
• Uskunalarni ishlagan vaqti 
11
Management Accounting for Business Decisions, 2
nd
 Edition, by Colin Drury, 2012 р.250 

---

74 
• Mehnat sarflari 
• Ishlab chiqarilgan mahsulot birligi 
IUXni taqsimlash stavkasi 
hH= 
Ustama sarflar 
Bazaning qiymati 
2) Ustama xarajatlarni taqsimlashning yagona (umumzavod) va alohida (tsex) 
stavkalari
12
IUXni taqsimlashning yagona stavkasidan umuman korxona uchun 
foydalaniladi. Masalan, ma‘lum davrda ustama sarflar 100 000 sh.b.ni tashkil 
qilgan, 50 000 soat ish qilingan bo‘lsa, u holda ustama sarflarni taqsimlash stavkasi 
100000 sh.b./ 50 000 mehnat soati = 2 sh.b. mehnat soatni tashkil qiladi. Ustama 
sarflar shu stavka bo‘yicha mahsulotga tegishlidir. Masalan, mahsulotni tayyorlash 
18 soat asosiy mehnatni talab qiladi, bunda ustama xarajatlarning 36 sh.b. (18 soat 
x 2sh.b./mehnat-soat) mahsulotga tegishli bo‘ladi. 
Agar ishlab chiqarish bir necha bo‘linmada amalga oshirilgan bo‘lsa, u holda 
IUXni taqsimlashning alohida stavkalaridan foydalanish maqsadga muvofiq 
bo‘ladi. 
Ko‘rsatkichlar 
 A Bo‘linma 
B bo‘linma 
V bo‘linma 
Jami 
Ustama xarajatlar, sh.b. 
10000 
60000 
30000 
100000 
Mehnat - soati 
25000 
15000 
10000 
50000 
IUX stavkasi mehnat-soatga 
0,4 
4 
3 
2 
Masalan, mahsulot ishlab chiqarish uchun asosiy bo‘linmada 10 soat , B 
bo‘linmasida 5 soat va V bo‘linmasida 3 soat asosiy mehnat talab qilindi. Bu holda 
ustama xarajatlarning 33 sh.b. miqdori mahsulotga o‘tkaziladi (10 soat x 0,4 
sh.b./mehnat-soati + 5 soat x 4 sh.b./mehnat-soati + 3 soat. x 3 sh.b./mehnat-soati )