O‗zbekiston respublikasi oliy va o‗rta maxsus ta‘lim vazirligi toshkent moliya instituti xasanov boxodir akramovich

Xuz
-
Bm
F
+
Xd
=
Mb
F
+
Xd
=
f
M
bu yerda,
f
M
- mahsulot hajmi; 
Xd
- doimiy xarajatlar summasi; 

---

180 
F
- foyda summasi;
Mb
-marjinal daromadning mahsulot birligiga to‗g‗ri keladigan summasi;
Bm
- mahsulot birligi bahosi; 
Xuz
- o‗zgaruvchan xarajatlarning mahsulot birligiga to‗g‗ri keladigan 
summasi. 
Quyida 100000 so‗mlik foydani olish uchun rejalashtiriladigan sotish 
hajmini aniqlaymiz. 
kg
7500
=
120
-
200
100000
+
 
500000
=
Xuz
-
B
F
+
Xd
=
f
M
1. Bu yerda mahsulotni zararsiz sotish hajmi quyidagini tashkil etadi:
kg
6250
=
120
-
200
500000
=
Xuz
-
B
Xd
=
M
z
2. Berilgan koordinatlardagi kutilayotgan foyda summasini aniqlaymiz: 
m
so'
100000
=
500000
-
120)
-
7500(200
=
Xd
-
Xuz)
-
(B
f
M
=
F
3. Berilgan koordinatlardagi doimiy xarajatlar summasini aniqlaymiz:
m
so'
500000
=
100000
-
120)
-
7500(200
=
F
-
Xuz)
-
(B
f
M
=
Xd
4. Sotishlarning rejalashtirilgan bahosini aniqlaymiz: 
m
so'
200
=
7500
100000
+
500000
+
120
=
f
M
F
+
Xd
+
Xuz
=
B
5. O‗zgaruvchan xarajatlarning mahsulot birligiga to‗g‗ri keladigan 
summasini aniqlaymiz: 
m
so'
120
=
7500
100000
+
500000
-
200
=
f
M
F
+
Xd
-
B
=
Xuz
6. Marjinal daromadning mahsulot birligiga to‗g‗ri keladigan summasini 
aniqlaymiz:
m
so'
80
=
7500
100000
+
500000
=
f
M
F
+
Xd
=
Mb
―Xarajatlar - ishlab chiqarish hajmi - foyda‖ tahlilining muhim sharti 
korxona xarajatlarini doimiy va o‗zgaruvchanlarga bo‗lish hisoblanadi. Doimiy 
xarajatlar ishlab chiqarish va sotishlar hajmiga bog‗liq bo‗lmaydi, o‗zgaruvchan 
xarajatlar esa - bu ikkita omilning o‗zgarishiga mutanosib ravishda o‗zgarib turadi. 
Shu bois, yuqorida keltirilgan formulalarga asosan zararsizlik nuqtasini aniqlash 
uchun mahsulotni zararsiz cotish koeffitsiyenti ko‗rsatkichidan foydalanish 

---

181 
maqsadga muvofiq, deb hisoblaymiz.
U quyidagi formula bo‗yicha aniqlanadi: 
ф
М
Мз
=
з
K
bu yerda,
З
К
- mahsulotni zararsiz sotish koeffitsiyenti; 
З
М
- mahsulotni zararsiz sotish hajmi;
Ф
М
- mahsulotni foydali sotish hajmi. 
Quyida mahsulotni zararsiz sotish koeffitsiyentini hisoblaymiz:
0,83
=
7500
6250
=
z
K
 
Bu koeffitsiyent yordamida mahsulot sotish hajmiga bog‗liq zararsizlik 
ko‗rsatkichini aniqlaymiz.
1. Mahsulot sotish hajmini qiymat ko‗rinishida aniqlaymiz.
1500000 x 0,83 = 1245000 so‘m 
2. Mahsulotni zararsiz narxini belgilaymiz.
100 x 0,83 = 83 so‘m 
3. Mahsulot birligiga to‗g‗ri keladigan o‗zgaruvchan xarajatlarni aniqlaymiz.
60 x 0,83 = 49,8 so‘m 
4. Mahsulot birligiga to‗g‗ri keladigan marjinal daromad summasini 
aniqlaymiz.
40 x 0,83 = 33,2 so‘m
SVR - tahlil tizimi hisob-kitoblarni soddalashtiradi va ularning mehnat 
talabliligini kamaytiradi, shuningdek, qabul qilinadigan boshqaruv qarorlari 
samaradorligini oshirishga imkon beradi.
SVR - tahlili amaliyotda goho zararsizlik nuqtasi tahlili deb ham yuritiladi.
Zararsizlik nuqtasi (rentabellik chegarasi) deganda, korxona ishlab 
chiqarishining shunday hajmi va tushumi tushuniladiki, bunda barcha xarajatlar 
qoplanishi va dastlabki foyda olinishi ta‘minlanadi ya‘ni mahsulot (ishlar, 
xizmatlar)ni sotishdan olinadigan tushum uning barcha xarajatlari yig‗indisiga teng 

---

182 
bo‗ladi. Bu sotishlarning shunday hajmiki, unda korxona foyda ham, zarar ham 
ko‗rmaydi. 
Mazkur nuqta ―Xatarli‖, ―O‗lik‖ yoki ―Muvozanat‖ nuqtasi deyiladi. 
Iqtisodiy adabiyotlarda bu nuqtani VYeR (―Break-even point‖ - qisqartmasi) 
sifatida belgilanadi va u rentabellik nuqtasi yoki ostonasi deb ataladi.