O‗zbekiston respublikasi oliy va o‗rta maxsus ta‘lim vazirligi toshkent moliya instituti xasanov boxodir akramovich

Umumiy (asosiy) byudjet
Umumiy byudjet umuman tashkilot uchun barcha bo‘linmalar bo‘yicha yoki 
vazifalar bo‘yicha muvofiqlashtirilgan ish rejasidir. U ikki asosiy byudjetdan — 
operativ va moliyaviy byudjetdan iborat.
Operativ byudjet. U yana joriy, davriy byudjet deyiladi. Operativ byudjet 
kompaniyaning segmenti uchun yoki alohida vazifasi uchun kelgusi yilga 
rejalashtirilayotgan operatsiyalarni ko‘rsatadi. Uni tayyorlash jarayonida faraz 
(prognoz) qilinayotgan sotuv va ishlab chiqarish hajmlari kompaniyaning ishlab 
turgan har bir bo‘linmasi uchun daromadlar va xarajatlarning miqdoriy bahosiga 
aylanadi. Operativ byudjet foyda va zararlar to‘g‘risida byudjet (faraziy)
hisobotini o‘z ichiga oladi, o‘z navbatida bu hisobot sotuv byudjeti (daromadlar 
byudjeti), ishlab chiqarish byudjeti (ishlab chiqarish xarajatlarining barcha asosiy 
elementlari bo‘yicha ayrim byudjetlarda tafsillashtirilgan holda), tovar moddiy 
zahiralar byudjeti hamda tijorat va umumiy, ma‘muriy sarflar byudjeti asosida 

---

158 
tuziladi (shakllanadi). 
A. Sotuv byudjeti. Sotuv hajmining farazi byudjetni tayyorlash butun 
jarayonining boshlang‘ich va eng nozik paytidir. Sotuv rejasi yuqori rahbariyat 
tomonidan marketing bo‘limini tadqiq qilish asosida aniqlanadi. Ko‘p hollarda 
sotuv hajmi mavjud ishlab chiqarish quvvatlari bilan cheklanadi. Sotuv hajmi 
byudjeti va uning tovar tuzilishi kompaniyaning butun faoliyati darajasini va 
xarakterini belgilash bilan birga boshqa byudjetlarning ko‘piga ta‘sir qiladi, chunki 
boshqa byudjetlar sotuv byudjetida belgilangan axborotga asoslanadi. Sotuv xajmi 
bahosini aniqlash va uning hajmiga ta‘sir qiluvchi omillar bilan bog‘liq 
muammolar keyinroq batafsil ko‘rib chiqiladi. 
B. Tijorat sarflari byudjeti. Bu byudjetda kelgusi davrda xizmat va 
mahsulotni sotish bilan bog‘liq barcha taxminiy sarflar tafsillashtiriladi. Komission 
haq va transport xarajatlari kabi ba‘zi sarflar o‘zgaruvchan bo‘lishi mumkin, 
reklama xarajatlari va katta nazoratchilarning ish haqi kabi ayrim sarflari doimiy 
sarflardir. Tijorat sarflari byudjetini tuzish va so‘ngra uning ijrosi uchun sotuv 
bo‘limi ma‘suldir.