O‗zbekiston respublikasi oliy va o‗rta maxsus ta‘lim vazirligi toshkent moliya instituti xasanov boxodir akramovich

J. Umumiy va ma‘muriy sarflar byudjeti. Bu ishlab chiqarish va sotish 
bilan bevosita bog‘liq sarflardan farq qiladigan, kelgusi davrda umuman korxona 
bo‘yicha faoliyatni davom ettirish uchun zarur bo‘ladigan joriy operatsiya 
sarflarining batafsil rejasidir. Bu axborot rejalashtirilayotgan davrda korxona 
faoliyatining moliyaviy natijasini aniqlash uchun ham zarur bo‘ladi. Bu byudjet 
elementlarining ko‘pchiligi doimiy xarajatlarni tashkil etadi. 
Z. Foyda va zararlar to‘g‘risida faraziy (prognozniy) hisobot. Byudjet 
tuzish bo‘yicha bosh menejer yoki direktor tayyorlangan davriy byudjetlar asosida 
materiallardan foydalanish, mehnat sarfi va umumiy ishlab chiqarish sarflari 
byudjetlaridagi ma‘lumotlardan foydalanib, sotilgan mahsulot tannarxi farazini 

---

160 
ishlab chiqa boshlashi mumkin. Daromadlar to‘g‘risidagi axborot sotuv 
byudjetidan olinadi. Kutilayotgan daromadlar va sotilgan mahsulot tannarxi 
to‘g‘risidagi ma‘lumotlardan foydalanib va tijorat xarajatlari hamda umumiy va 
ma‘muriy sarflar byudjetlaridagi axborotlarni qo‘shib, foyda va zararlar to‘g‘risida 
taxminiy hisobotni tayyorlash mumkin. 
Ta‘kidlash lozimki, ayni shu hisobotni tuzish operativ byudjetni tayyorlash 
chog‘idagi so‘nggi qadamdir. 
Moliyaviy byudjet. Moliyaviy byudjet — bu moliyaviy mablag‘larning 
faraz qilingan manbalari va kelgusi davrda ulardan foydalanish yo‘nalishlari aks 
etadigan rejadir. Moliyaviy byudjetga kapital xarajatlar byudjeti , kompaniyaning 
pul mablag‘lari byudjeti, ularga asoslanib tayyorlangan foyda va zararlar 
to‘g‘risida byudjet hisoboti, buxgalteriya byudjet balansi va pul mablag‘larining 
harakati to‘g‘risidagi hisobot kiradi. Umumiy byudjetni tashkil qiluvchi asosiy 
qismlar 12.1 rasmda keltirilgan. 
Kapital sarflar byudjeti. Kapital yotqizishga ehtiyojlarni aniqlash va ular 
uchun investitsiya resurslarini olish butun boshqaruv hisobining kompleks 
vazifasidir. Qanday uzoq muddatli aktivlarni sotib olishni hal qilish yoki 
investitsiyalar rentabelligini aniqlash bilan bog‘liq shunday qaror qabul qilish 
uchun tanlangan mezon asosida byudjet tuzish muammosi paydo bo‘ladi. Uzoq 
muddatli kapital yotqizish xususidagi axborot xarid qilishga yoki qurishga sarflar 
masalasiga hamda kredit uchun foiz to‘lashga, foyda va zararlar to‘g‘risidagi 
faraziy hisobotga daxl qilib, asosiy vositalar schetidagi qoldiqni va boshqa uzoq 
muddatli aktivlarni o‘zgartirib, pul mablag‘lari byudjetiga ta‘sir qiladi. Demak, 
kapital sarflar bo‘yicha barcha qarorlar rejalashtirilishi va umumiy byudjetga 
qo‘shilishi lozim. 
Barcha joriy byudjetlar bir-biri bilan chambarchas bog‘liqdir. Sotuv 
hajmining farazi byudjet tuzishda dastlabki qadam bo‘ladi. Shundan so‘ng tijorat 
sarflari byudjeti tayyorlanishi mumkin. Ishlab chiqarish byudjeti asosida esa to‘g‘ri 
materiallarni xarid qilish va ulardan foydalanish byudjeti, mehnat byudjeti va 
ishlab chiqarish umumiy sarflari byudjeti ishlab chiqiladi. Ko‘p hollarda umumiy 

---

161 
va ma‘muriy sarflar rejalari, kapital yotqizish rejasi boshqaruvning yuqori 
darajalarida qabul qilinadi. Biroq bunday axborotning ko‘p qismi firma 
bo‘linmalari darajasida ishlab chiqilishi va davriy byudjetlarga kiritilishi mumkin.