O‘zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi

Yorug‘lik. Yorug‘lik fotosintezning asosiy harakatlantiruvchi kuchi bо‘lib, uning jadalligi va spektral tarkibi katta ahamiyatga ega. Yorug‘lik spektridagi faol (400-700 nm) nurlarning 80-85 foizini barglar yutadi. Lekin shundan faqat 1,5-2 foizi fotosintez uchun sarflanadi, ya’ni kimyoviy energiyaga aylanib, organik modsalar tarkibida (makroergik bog‘larda) tо‘planadi. Qolgan energiyaning 45 foizi transpiratsiya uchun va 35 foizi issiqlik energiyasiga aylanib sarflanadi.
A.S.Faminsinning kо‘rsatishicha (1880), fotosintez eng past yorug‘likda, xatto kerosin lampasining yorug‘ligida ham bо‘lishi mumkin. Ayrim olimlarning-kо‘rsatishicha, fotosintez kechki nomozshom va ba’zi mintaqalardagi yorug‘ kechalarda (oqtun) kuchsiz bо‘lsa ham davom etadi.
Kupchilik о‘simliklarda fotosintez tezligi yorug‘likning jadalligiga bogliq. Utо‘la quyosh yorugliginiig 1 gacha oshib boradi. Yorug‘liksevar о‘simliklarda esa tо‘la quyosh yorug‘ligining 1 gacha oshib boradi. Yorug‘lik kuchining bundan oshib borishi fotosintezga kamroq ta’sir etadi.
Fotosintezning yorug‘likka tо‘yingan (maksimal) xolati о‘simlik turlariga bog‘liq. Bu daraja yorug‘liksevar о‘simliklarda ancha yuqori, soyaga chidamlilarda esa past bо‘ladi. Masalan, ayrim soyaga chidamli о‘simliklarda (marshansiya moxida) fotosintezningyorug‘likkatо‘yingan xolati yorug‘lik 1000 lk bо‘lganda yuz beradi, yorug‘liksevar о‘simpiklarda esa 10000-40000 lk.da yuz beradi. Kо‘pchilik qishloq xо‘jalik ekinlari xam yerug‘liksevar о‘simliklar guruhiga kiradi. Yorug‘likning maksimal darajadan yuqori bо‘lishi xlorofnllarning va xloroplastlarning‘ buzilishiga sababchi bо‘lishi mumkin, natijada о‘simliklarning mahsuldorligi kamayadi.
Eng yuqori yorug‘likda fotosiitez jadalligi о‘simliklarning nafas olish tezligidan sezilarli darajada baland bо‘ladi, ya’ni fotosintez uchun yutilgan SO₃ ning miqdori nafas olish jarayonida ajralib chiqqan S0₂ ning miqdoridan kо‘p bо‘ladi. Yorug‘likning pasayib borishi natijasida esa SO₂ lar о‘rgasidagi farq ham kamayib boradi. Fotosintez jarayonida yutilgan SO₂ ning miqdori bilan nafas olishdan ajralib chiqqan SO₂ ning miqdori bir-biriga teng bо‘lgan yorug‘lik darajasi –yorug‘likning kompensatsiya nuqtasi deyiladi. Yorug‘likning kompensatsiya nuqgasi soyaga chidamli о‘simliklarda quyosh yorug‘ligining 1 foizda, yorug‘liksevar о‘simliklarda 3-5 foizida sodir bо‘ladi.
Yorug‘likning fotosintezdagi samaradorligiga boshqa omillar ham ta’sir etadi. Masalan, havodagi SO₂ ning miqdori kam va harorat past bо‘lganda yorug‘lik jadalligining oshib borishi juda kamta’sir etadi. Havo tarkibidagi SO₂ ning miqdori bilan yorug‘likning birgalikda oshib borishi fotosintez tezligini xam oshiradi.
Fotosintezda yorug‘lik nurlarining spektral tarkibi ham muhim rol о‘ynaydi. Spektrning qizil nurlari ta’sirida fotosintez jadalligi eng yuqori darajada kechadi. Chuiki bu nurlar bir kvantining energiyasi 42 kkal/molga teng bо‘lib, xlorofill molekulasini qо‘zg‘algan holatga о‘tkazadi va energiyasi fotokimyoviy reaksiyalar uchun tо‘la foydalaniladi. Spektrning kuk qismidagi nurlarning bir kvantida 70 kkal/mol energiya bо‘lib, uni qabul qilgan xlorofill molekulasi qо‘zg‘algan holatning yuqori darajasiga о‘tadi va to fotokimyoviy reaksiyalarda foydalanguncha bir qismi issiklik energiyasiga aylanib atrofga tarqaladi. Shuning uchun ham bu nurlarning unumliligi kamroq bо‘ladi. Lekin fotosintez uchun engqulay bо‘lgan qizil nurlarga tо‘yingan qizil nurlar hisobida 20 foiz kо‘k nurlar qо‘shilsa, fotosinteziing tezligi oshadi.