O’zbekiston respublikasi оliy va o’rta maxsusтa’lim vazirligi тоshkent davlat iqtisodiyot universiteti

Rivojlanayotgan mamlakatlarning guruhlanishi va jahon yalpi ichki
mahsulotidagi ulushi, 2013-y. (tegishli guruhlaryoki jahon bo'yicha jamiga nisbatan foiz hisobida)

Rivojlanayotgan mamlakatlarda barqaror iqtisodiy rivojlanish tendensiyasining istiqbolda saqlanib qolishi quyidagi sabablar bilan belgilanadi:

• byudjet taqchilligining yuqori emasligi;
• boshqariladigan davlat qarzi;
• barqaror bank tizimi;

• past siklik ishsizlik darajasi;

• barqaror iqtisodiy o‘sish su r’atlari.
Rivojlangan m am lakatlar esa aksincha, byudjet taqchilligining yuqoriligi, davlat qarzining kattaligi, bank tizim idagi muammolar, yuqori ishsizlik darajasi va past iqtisodiy o‘sish sur’atlari bilan bog‘liq m uam m olarni b artaraf etishlari zarur. Tahlillar ko‘rsatishicha, keyingi yillarda rivojlanayotgan m am lakatlar iqtisodiyotida amalga oshirilgan tarkibiy o‘zgarishlar iqtisodiy o‘sishni ta’m inlashning quyidagi uch om illariga jiddiy e’tibor berm oqdalar:
• aholi urbanizatsiyasining chuqurlashuvi jarayonida barqaror su r’atlarda ish
o‘rinlarini yaratishni ta’minlash;
• keng miqyosli xorijiy kapitallar yordam ida investitsiyalar hajm ining o‘sib borishi;
• yuqori qo‘shilgan qiym atga ega m ahsulotlarni ishlab chiqarishni tashkil etish orqali m ehnat unum dorligining ortishi.
XVF mutaxassislari agar ushbu tendensiya saqlanib qolsa, yana yigirm a yildan so‘ng jahon ishlab chiqarish hajmi ikki baravardan ko‘proqqa — 78 trln. Dollardan 176 trln.dollargacha ko‘payishini, qo‘shim cha o‘sishning 61 trln. dollari rivojlanayotgan m am lakatlar ulushiga, 37 trln. dollari esa rivojlangan m am lakatlar hissasiga to‘g‘ri kelishini bashorat qilmoqdalar.
Jahon xo‘jaligidagi asosiy o‘zgarishlar.Jahon yalpi talabi va yalpi taklifida aholi soni rivojlangan m am lakatlarga nisbatan rivojlanayotgan m am lakatlarda jadal sur’atlarda o‘smoqda, jum ladan, faqat BRICS m am lakatlarida (Braziliya, Rossiya, Hindiston, Xitoy, Janubiy A frika Respublikasi) 3 mlrd. kishi yashaydi. Rivojlanayotgan mamlakatlarda jahon aholisining 85,3 % yashaydi va ularda aholi darom adlarining
yuqori su r’atlarda o‘sib borishi jahon iqtisodiyotidagi quyidagi yo‘nalishlarda tarkibiy o‘zgarishlarni tezlashtiradi:
• oziq-ovqat iste’moli — oziq-ovqatga bo‘lgan jahon talabi aholi darom adlarining o‘sib borishi bilan ortib boradi. Yalpi talab asosiy oziq-ovqat m ahsulotlari tarkibidagi yuqori qo‘shilgan qiym atga ega oziq-ovqat m ahsulotlariga nisbatan ham ortib boradi;
• nooziq-ovqat (birja) tovarlar iste’moli — uy-joy, transport va energiyaga bo‘lgan talabning o‘sib borishi neft va m etall kabi tiklanm aydigan resurslarga bo‘lgantalabning jadal sur’atlarda ortib ketishiga olib keladi. Tahlillar, jahonda umumanoxirgi o‘n yil ichida neftga bo‘lgan talab 13,5 % ga oshgani holda, ushbu ko‘rsatkich rivojlanayotgan m am lakatlarda 39,0 % ga teng bo‘lgani va ularning jahonm neft iste’m olidagi ulushi 30,0 % dan 50,0 % ga qadar ortganini ko‘rsatm oqda'; • xalqaro kapitallar oqim ida rivojlanayotgan m am lakatlar hissasiga jahon yalpi milliy mahsulotining 50,0 % va jahon m oliyaviy aktivlarining bor-yo‘g‘I 19,0 % to‘g‘ri kelm oqda. Pul qayerda iqtisodiy o‘sish va darom ad olish imkoniyati mavjud bo‘lsa, o‘sha hududlarga oqib o‘tadi. Jahon m oliyaviy resurslari va kapital oqim i rivojlangan m am lakatlardan rivojlanayotgan m am lakatlar
tom on harakatlanib o‘tm oqda. M oliyaviy aktivlarning bir foizini rivojlangan mamlakatlardan rivojlanayotgan m am lakatlarga oqib o‘tishi 2010-yilda rivojlangan mamlakatlar tom onidan rivojlanayotgan m am lakatlarga yo‘naltirilgan to‘g ‘ridan to‘g ‘ri xorijiy investitsiyalar hajm iga teng bo‘ladi. AQSh dan rivojlanayotgan m am lakatlarga yo‘n altirilgan o‘rtach a y illik kapital oqim I 2006-2007-yillarda 300 m lrd. dollarga teng bo‘lgan holda, ushbu ko‘rsatkich 2010-yilda 550 mlrd. dollarni tashkil etdi. Bu davrda rivojlangan mamlakatlarga
yo‘naltirilgan to‘g‘ridan to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar hajm i 900 m lrd. Dollardan 600 m lrd.dollargacha qisqardi1;
• jahon ishlab chiqarish tarkibi — jahon qayta ishlash sanoati tarkibi o‘zgarib bormoqda.
Rivojlanayotgan m am lakatlarning yuqori texnologik m ashina va asbobuskunalar ishlab chiqarishdagi ulushi ortib, past texnologiyali m ahsulot ishlab chiqarish kam darom adli m am lakatlarga ko‘chirilm oqda;
• tashqi savdo — jahon tovar va xizm atlar savdosining tarkibida rivojlanayotgan mamlakatlar ulushi ortib borish tendensiyasiga ega. Ushbu m am lakatlarda ishlab chiqarish va iste’m olning jadal sur’atlarda o‘sib borishi rivojlangan m am lakatlar bilan o‘zaro tashqi savdoning kengayishiga olib keladi;
• atrof-muhit — atrof-muhitga nisbatan bosim kuchayib, havo va suvning ifloslanishi ortib bormoqda. Agar insoniyat tabiatni zaharli chiqindilar, uglerod bilan ifloslantirishni kam aytirmasa, uning salbiy oqibatlari juda yomon bo‘lishi mumkin. Rivojlanayotgan m am lakatlar o‘z oldilarida turgan uzoq muddatli ijtimoiy-iqtisodiyvazifalarni iqtisodiy rivojlanish modeli, aholi turm ush tarzi va iqtisodiy siyosatida
chuqur tarkibiy o‘zgarishlarni am alga oshirish orqaligina hal etishlari mumkin. Rivojlangan m am lakatlar talabi bilan bog‘liq iqtisodiy o‘sish modeli aksariyat hollarda rivojlanayotgan m am lakatlar ehtiyojlariga javob berm ayapti. Fikrim izcha, bu mamlakatlarda tashqi talabga asoslangan iqtisodiy o‘sishdan kuchli taklif va o‘sib borayotgan ichki talabga asoslangan iqtisodiy o‘sish m odeliga o‘tish maqsadga
muvofiq hisoblanadi. Iqtisodiy siyosat yalpi taklifga ham yo‘naltirilishi lozim.Rivojlanayotgan m am lakatlar ushbu m aqsadga erishish uchun quyidagi vazifalarni hal etishlari zarur bo‘ladi:
• oziq-ovqatga bo‘lgan, o‘sib borayotgan talabni qondirish uchun qishloq xo‘jalik mahsulotlarini ishlab chiqarish hajm ini oshirish. Bu, o‘z navbatida, qishloq xo‘jaligiga investitsiyalarni ko‘paytirish, ushbu sohaga yuqori texnologiyalarni, ixtirolarni joriy etish, ilmiy tadqiqotlar va ishlanm alarni rag‘batlantirish, mehnat unum dorligini oshirishni talab etadi;
•xizmatlar sohasini rivojlantirishga jiddiy e’tibor qaratish lozim, chunki ushbu soha doim iy ish o‘rinlarini yaratish im konini beradi. Iqtisodiy siyosat raqobat uchun bozorlarni yopish emas, balki ochish uchun yo‘naltirilgan bo‘lishi lozim.
Xususan, davlat kichik korxonalarni iste’molchilar hisobidan him oya qilmasligi, monopoliyalarga chek qo‘yishi zarur boiadi;
• infratuzilm a tarm oqlarini rivojlantirish. Bu — transport va energetika sohalariga investitsiyalar sarflash, investitsiyalardan sam arali foydalanish va uy xo‘- jaliklarining darom adlarini ko‘paytirish uchun ishchilar m alakasini oshirishni taqozo etadi. Rivojlanayotgan m am lakatlarda makroiqtisodiy barqarorlik iqtisodiy siyosat
samaradorligini ta’m inlashda m uhim aham iyatga ega. XVF mutaxassislarining fikricha, ushbu m am lakatlarda quyidagi ikki soha istiqbolda m uhim aham iyatga ega bo‘lishi mumkin:
• ishonchli sog‘liqni saqlash va pensiya tizim larini yaratish;
• moliyaviy tizim ni isloh etish.
Aholi sonining ortib borishi rivojlanayotgan m am lakatlarning aksariyatida pensiya tizim i kelajak avlodga og‘ir y uk b o lish i yoki pensiya to lo v larin in g qisqarishi ko‘pchilik aholi qatlam larining kam bag‘allik chegarasidan pastga tushib qolishiga olib kelishi m um kin. Bundan tashqari, yuqori sifatli sogiiq n i saqlash tizim inishakllantirish m aqsadida ushbu sohada tub islohotlarni amalga oshirish zarur.