O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta ta’lim vazirligi islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika universiteti

Karerning yillik yuk aylanmasi va jinslarning texnologik xususiyatlarini aniqlashda marksheyderlik ishi vazifalari
3.2	Kon bortlari deformatsiyalarida marksheyderlik kuzatuv ishlarini tashkillashtirish
3.3	Marksheyderlik kuzatuv natijalari ustida ishlash
	XULOSA ................................................................................................
	FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI..........................

Kirish
Konchilik ishi insoniyat faoliyatining asosiy koʻrinishlaridan biri boʻlib, hayot darajasi va sivilizatsiyaning oʻsishini taʼminlaydi. Kon ishlari sanoat ishlab chiqarishning yetakchi tarmogʻi sifatida konlarni razvedka qilish, ularni qazib chiqarish, qazib olingan xom ashyoni dastlabki qayta ishlash, konchilik korxonalari qurish va turli vazifalarni bajarishga moʻljallangan yer osti inshoatlarni barpo etish kabi ishlarni oʻz ichiga oladi.
Konchilik sanoati kon ishlari tarkibini tashkil qiluvchi boʻgʻin sifatida foydali qazilma konlarini qazib olish va dastlabki boyitish ishlarini amalga oshiradi. Konchilik sanoati mamlakat xalq xoʻjaligiga yoqilgʻi (koʻmir, yonuvchi slaneslar, torf, neft, tabiiy gaz), qora, rangli va radioaktiv metallar rudalari, kon-kimyo xom ashyolari, qurilish materiallari va boshqa xom ashyolarini yetqazib beradi.
Yuqorida sanab oʻtilgan xom ashyo va minerallarning dunyo miqiyosida qazib chiqarish, ekspertlar hisobi boʻyicha 160-180 mlrd. tonna kon massasini tashkil qiladi.
Hozirgi vaqtda har yili yer ostidan 8 mlrd. tonna yoqilgʻi, 570 mln.t qora metall rudasi, 170 mln.t rangli metall rudasi, 620 mln.t industrial mineral xom ashyo qazib olinmoqda. Biroq zamonaviy texnika va texnologiya qazib olingan kon massasining atigi 3-5 % dangina foydalanishni taʼminlamoqda, xolos. Qolgan 95-97 qismi sanoat chiqindisi hisoblanadi.
Konchilik sanoatining rivojlanishi mamlakat iqtisodiyoti va mudofaa quvvati hamda mustaqilligining mustahkamlashda katta ahamiyatga egadir. Oʻzbekiston Respublikasi konchilik sanoati rivojlangan mamlakatlar qatorida yetakchi oʻrinlarda turadi.
Hozirgi vaqtda respublikada konchilik sanoatining quyidagi tarmoqlari mavjud boʻlib, ular yuqori surʼatlarda rivojlanib bormoqda:
- yoqilgʻi qazib chiqarish (koʻmir, yonuvchi slaneslar, neft, tabiiy gaz, uran);
- rangli metallurgiya (oltin, kumush, miss, rux, qoʻrgʻoshin, volfram va boshqalar);
- kon-kimyo xom ashyosi qazib chiqarish (appatit, fosforit va turli mineral tuzlar);
- tabiiy qurilish materiallari qazib chiqarish (granit, marmar, tuf, ohaktosh, shagʻal, qum, soz tuproq va boshqalar).
Hozirgi vaqtda Oʻzbekiston Respublikasi hududida 2800 ga yaqin turli foydali qazilma konlari topilgan. Ulardan 850 dan koʻprogʻi toʻla razvedka qilingan va 400 ga yaqini ishlatilmoqda. Biroq shuni aytish kerakki, ishlatilayotgan konlarning qariyb 80-85% tabiiy qurilish materiallari konlariga toʻgʻri keladi. Bu konlarni qazib olayotgan korxonalarining ishlab chiqarish quvvati juda kichik boʻlib, kon massasi boʻyicha unumdorligi 25-50 ming tonna (yoki kub metr) ni tashkil qiladi. Shu bilan bir qatorda oʻrta va katta ishlab chiqarish quvvatiga ega boʻlgankonchilik korxonalari ham respublika iqtisodiyotida muhim oʻrin tutadi. Ularga Olmaliq kon-metallurgiya kombinati, Navoiy kon-metallurgiya kombinati, Oʻzbek “Koʻmir” aksionerlik jamiyati, shuningdeq koʻplab neft va tabiiy gazni qazib chiqaruvchi korxonalar misol boʻla oladi.
Konchilik sanoati korxonalarida kon qazish ishlarining oʻziga xos xususiyatlari mavjud, ularning asosiylari quyidagilar:
- foydali qazilma konlarini oʻzlashtirish atrof muhitga bevosita taʼsir koʻrsatib, qator ekologik muammolar kelib chiqishiga sabab boʻladi;
- ish joylarini doimo surilib turishi kon qazish ishlarini mexanizatsiyalash, avtomatlashtirish va tashkil qilishga alohida talablar qoʻyadi;
- qazish ishlarini tobora chuqurlashib borishi natijasida kon-geologik sharoitlarni murakkablashib borishi, gazodinamik xodisalarning sodir boʻlish ehtimolligi, shaxta (rudnik) atmosferasi haroratini koʻtarilishi kabi omillarning mavjudligi. Bularninghammasikonishlariningmurakkabvaxavfliboʻlishigaolibkeladi.
Insonlartomonidanishlatilgandayetarlidarajada samara beradigan, organikyokianorganikkelibchiqishgaegaboʻlgantabiiyminerallarnifoydaliqazilmadeyiladi. Foydaliqazilmalarniqazibolishdegandaularniyerqobigʻidanchiqaribolishtushuniladi. Tabiatdafoydaliqazilmalarqattiq, suyuqvagazsimonkoʻrinishlardauchraydi.
Foydaliqazilmalarningqazibolishningquyidagiusullarimavjud: yerosti, ochiq, geotexnologiqskvajinavaaralashusullar. Foydaliqazilmalarniqazibolishnikonchilikkorxonalariamalgaoshiradi.
Konchilikkorxonasi – konlarnirazvedkaqilish, qazibchiqarishvaboyitishishlarinibajaruvchimustaqilishlabchiqarishbirligi. Foydaliqazilmalarniqazibolib, dastlabkiboyitishishlarinibajaruvchikorxonalarqazibchiqaruvchikorxonalardeyiladi. Qazibchiqaruvchikorxonalargashaxta, rudniqkaryer (razrez) kabikorxonalarkiradi.
Shaxta – foydaliqazilmalarni (asosan, koʻmirni) yerostiusulidaqazibchiqaruvchikonchilikkorxonasi.
Rudnik – birnechtarudakonlariningmajmuasidir..
Karyer – foydaliqazilmalarniochiqusuldaqazibchiqaruvchikonchilikkorxonasi. Razrez – koʻmirqazuvchikaryer.
Priysk – qimmatbahometallrgaegaboʻlgansochmakonlarniqazibchiqaruvchikonchilikkorxonasi.
Promisel – suyuqvagazsimonfoydaliqazilmalarniqazibchiqaruvchikonchilikkorxonasi (neftpromiseli).
Konni ochish, qazishgatayyorlashvabevositafoydaliqazilmaniqazibolishBilanbogʻliqboʻlganbarchaishlarmajmuinikonniqazibchiqarishdeyiladi.
Bu ishlarkonniqazibchiqarishningboʻgʻinlarihisoblanadi. Masalan, dastlabkikoniochishishlari, soʻngkonnibirqisminiqazishgatayyorlashishlarivabevositafoydaliqazilmaniqazishishlaribirin-ketinbajariladi.
Oʻzbekistondunyodagijudakattaoltin, kumushvaboshqaqimmatbahohamdayerbagʻridakamuchraydiganmetallarzaxiralarigaegaboʻlgandavlatlarjumlasigakiradi.
Soʻngiyillardainfrastrukturasiyaxshirivojlangan Samarqand va Toshkent viloyatlaridaoltinrudalikonlaraniqlandivaqidiribtopildi. DunyoningengyirikoltinrudaliviloyatiboʻlganQizilqumdaMuruntovdantashqariAjbugut , Bulutkon , Balpantov , Aristontov , Toʻrboyvaboshqayangikonlaraniqlanib, oʻrganilmoqda.
Qizilqummintaqasidagibarchaoltinkonlariningmuxumxususiyatishundaniboratki, rudaningtarkibidaoltinkammiqdordaboʻlib, u ochiqusuldaqazibolinadi. Muhandisliktarmoqlari, kommunikatsiyalar ( suv, gaz, elektrenergiyasi, temir yoʻlvaavtomobilyoʻllari ) ham mavjud.
Respublikadakumushkonlarixam bor. BularNavoiyviloyatidagiVisokovoltnoye, Oʻqjetpes, Kosmonachikonlariva Namangan viloyatidagioqtepakonidir. Tasdiqlanganzaxiralarningkattamiqdorioltinva mis – porfirkonlaridir.
Oqtepakonikumushqazibchiqarishboʻyichaengistiqbolliboʻlib, chet el investitsiyalarinioʻzigajalbetadigankondir.
Oʻzbekistondaqimmatbahometallarbilanbirqatordauran ham ishlabchiqariladi. Aniqlanganuranzaxiralari 50 – 60 yilmobaynidaqazibolishgayetadi.
Uranbilanyoʻl – yoʻlakayreniy, skandiy, lantanoidlarvaboshqalar ham qazibolinmoqda. Mazkurelementlarningaksariyatimaʼlumdarajadaeritmagaoʻtadi. Binobarin, ularniajiratibolishtexnologiyasinijoriyetishkonlarniishlashsamaradorliginianchaoshirishimkoniniberganboʻluredi.
RanglimetallarrudalariningzaxiralariasosanOlmaliqrudamaydonidajoylashgan. Qalmoqirkoninoyobkonlardanboʻlib, u mis – molibdenrudalariniqazibchiqarishboʻyichachetellardananchaustunturadi. Bu konningrudasiniOlmaliqkon – metallurgiyakombinatiqaytaishlaydi. KombinatOʻzbekistondagiengyirikkoxonalardanbiridir.
OʻzbekistonRespublikasibirqatornodirvatarqoqholdauchraydiganmetallarniajiratibolishhamdaishlabchiqarishuchunishonchlixomashyobazasigaega. Ularningbirqismi, masalan, litiy, mustaqilkonlardajamlangan, boshqalarini mis, polimetallar, uranvaboshqafoydaliqazilmalarkonlaridanyoʻldoshmoddalarsifatidaajiratibolishmumkin.

Tadqiqotmaqsadi. Rudakonlariningyerostiusulidaqazibolishsamaradorliginioshirishvafoydaliqazilmalarninobudgarchiliksizqazibolish.

Tadqiqotningasosiyvazifalari:
-ayrimchetdavlvtlaridagigorizantalqatlamliqazibolishtiziminitahlili;
-qazibolishdasarmoyanihajmiyvasifatlioqlanishinioʻrganish;
-yerostiusulidaqazibolishishlaridasogʻlomvahavfsiziqtisodiysamaradorvariantlarimetodlarinibaholash;
Ishninghajmivatuzilishi. Dissertatsiyakirish, uch bob, xulosavafoydalanilganadabiyotlarroʻyxatidaniborat. Bundantashqari 10 ta rasm, 2 ta chizma, 10 ta jadvaldan, 14 ta adabiyotturidanfoydalanilgan.