O’zbеkistоn rеspublikаsi оliy vа o’rtа tа’lim vаzirligi nizоmiy nоmidаgi tоshkеnt dаvlаt pеdаgоgik univеrsitеti

Grotsiy, Volter, Russo, Monteske, Kondorse, Karamzin va Pogodinlar o`z 
munosib hissalarini qo`shdilar.
XVIII asrning oxirida tarixda genitek yondashuv g`oyasi ilgari surilgan edi. 
Nemis faylasufi Iogann Gotfrid Gerder (1744-1803 yillar) o`zining “Insoniyat 
tarix falsafasiga g`oyalar” ishida belgilagan edi: “Insondagi barcha insoniylik 
uning hayotidagi hamma majburiyatlari bilan bog`langan: Tarbiya manaviy 
genizes orqali ota-onalar o`qituvchilar, do`stlar bilan bog`langan, xalqlar bilan va 
xalqning ajdodlari bilan bog`langan … Inson urug`ining tarbiyasi bu genitik va 
organic jarayon; genitik jarayon- an`analarni uzatish bilan; organik jarayon 
uzatilganni o`zlashtirish va qo`llash bilan”. (53.C.51,52.) Gerder zonalarni ajratdi 
– to`ntarishlar yoki revolyutsiyalar oralig`ida tuzilgan kosmik hajmdagi davrlar, 
Yer va insoniyat tarixidagi ulkan o`tishlar. (o`sha joyda 52. C.55) U bunday 
to`ntarishlarning hayotbaxsh tasirlarini takidladi: “Bizning insoniyat urug`imizga 
yo`qotishlar ko`l botqoqlikga aylanmasligi uchun suvning tekisligidagi to`lqinlar 
kabi kerak. Insoniylik dahosi o`z qiyofasini abadiy yangilaydi, abadiy xalqlarda, 
avlodlarda, qabilalarda yangidan tug`iladi va gullab yashnaydi” (o`sha joyda 
C.56.). 

---

Tarix fanida haqiqiy to`ntarish XIX asr o`rtalarida yuz berdi. Uning asosiy 
mazmuni tarixiy progressning qonuniyatlarini aniqlash, bu fan predmetining 
doirasini kengayishi, falsafa, siyosiy iqtisod arxeologiya bilan chambarchas 
bog`lanib ketishi bo`ldi. Tarix qonuniyatlariga yangi qarashning shakllanishi
G.Gegel va K. Marks, L. Morgan va F. Engels, O.Terri va F.Gizo, O. Kant va 
G. Spenser, S. Solovev va N. Chernishevskiylarning ilmiy faoliyatlarining 
natijasi bo`ldi. 
Zamonaviy falsafaning asoschilardan biri Georg Vilgelm Fridrix Gegel 
(1770-1831 yillar) tarixshunoslikning uch ko`rinishini ajratdi: bizga antik 
tarixchilar qoldirgan boshlang`ich, bayon qilingan tarix; insoniyat yoki 
mamlakatlar taraqqiyotidagi davomli davrlarni umunlashtirishlar tarixiy asarlarni 
tanqidiy tahlil qilish yoki abstraktsiyalar yordami bilan obzorini beradigan reflektiv 
tarix; falsafiy tarix, qaysiki uning yordami bilan biz dunyoda aql hukmronlik 
qiladi, umumjahon-tarixiy jarayoni aqlli amalga oshirildi, aql uning mazmuni 
nihoyasiz qudrati absolyut oxirgi maqsadi deb belgilaymiz. (53.C 70-77.) 
Umumjahon tarixini Gegel “Ilohiylikni ifodasi uning oliy obrazlarida 
ruhning absolyut jarayoni”, “o`sha bosqichlar qatorini ifodasi, qaysiki uning 
yordamida u o`z haqiqatini amalga oshiradi, o`zini anglashga yetib boradi”. (o`sha 
joyda. C.78.) Tabiatda abadiy doiraviy aylanish kuzatiladi; “Faqat manaviy sohada 
yuz beradigan o`zgarishlardan paydo bo`ladi”. (o`sha yerda.) Tarix dunyoda aql 
amalga oshishi vaqtidan boshlanadi qachonki davlat va huquq paydo bo`lganda. 
(o`sha 
joyda. 
C.83.) 
Gegel 
umumjahon 
tarixini 
boshlanishida 
aqlni 
mutloqlashtiradi, marifatli davlatda aqlni amalga tadbiq qilishni yuqori qo`yadi va 
tarixda subyektiv omilning ahamiyatini yuqori ko`taradi. 
XIX-XX asrlar oralig`larida tarixiy materializim (markscha tarix maktabi) 
yuzaga keldi va jamiyat taraqqiyotida moddiy ishlab chiqarish kuchlari 
taraqqiyotining ustivorligi to`g`risidagi sotsiologik chizmalarda qurildi.