O’zbеkistоn rеspublikаsi оliy vа o’rtа tа’lim vаzirligi nizоmiy nоmidаgi tоshkеnt dаvlаt pеdаgоgik univеrsitеti

 
 

---

 
SIVILIZATSIYALAR TARIXI 
Kirish: Tarix mantiqiga yangiсha qarash 
Tarix fan sifatida ko`p bo`g`inli. U barcha insoniyatni taraqqiyotini 
o`rganishni (umumjahon tarixi), uning alohida bosqichlarini (qadimgi dunyo tarixi, 
o`rta asrlar va shunga o`xshash), alohida mamlakatlar, faoliyat turli yo`nalishlari ( 
iqtisodiyot tarixi, san`at, fan, urushlar va boshqalar) o`z ichiga oladi. Tarix 
fanlarining piramidasining cho`qqisi - bu tarix falsafasidir. Jahon va lokal 
sivilizatsiyalar taraqqiyotidagi qonuniyatlar va an`analarni aniqlashga yordam 
beradi, turli xalqlarning o`sish va tushkunlik sabablarini tushunish, hozir yuz 
berayotgan tub o`zgarishlarni tarixiy ildizlarini tushunish, kelajakda ularni 
o`zgarishini va oldindan ko`rishga yordam beradi. Shu bilan o`tmishni o`rganish, 
butun dunyo bo`yicha ilmiy bilish, ijtimoiy ongning hozirgi tushkunlik holatini 
bartaraf qilishni, tarixga yangi qarashni shakllanishini va kelajak taraqqiyot 
istiqbollarini kuchli omili bo`ladi. XX asrning yirik tarixchisi Fernan Berodelning 
quyidagi xulosasiga qo’shilmaslik qiyin: “Men istardimki, ijtimoiy fanlar 
sohasidagi mutaxassislar tarixda bilish va tadqiqotning shubhasiz vositasini 
ko`rsinlar, bugun yarmidan ko`proq o`jarlik bilan yo`q qilishga urinilayotgan 
o`tmish hukmronligi ostida turgan emasmi?. O`tmish o`z qonuniyatlari, o`zining 
har xilligi va o`zining o`xshashliklari vositasi bilan hozirni har qanday jiddiy 
tushunish uchun zarur kalit emasmi?” (9.T.3.C.11.) Bu kalitdan foydalanamiz!. 
Sivilizatsiya tarixini o`rganishda sistlik dinamika nazaryasi, tarixiy sikllar 
tushunchalaridan foydalanish maqsadga muofiq. Bu o`tmishnni, hozir va insoniyat 
kelajagini besh ijtimoiy –iqtisodiy formatsiyalarga noaniq uzoq boshlanish 
(ibtidoiy jamoa tuzimi) va nihoyasiz tugallanish (komunistik formatsiyaga) 
an`anaviy bo`linishdan voz kechishga imkon beradi. Tarix sanog`i neolit 
sivilizatsiyadan olib boriladi va davriy doimo o`sib boradigan tezlik bilan 
almashinadigan dunyo sivilizatsiyalarini episentrlarining almashinuvi bilan, lokal 
sivilizatsiyalari notekis to`lqinli tarzdagi taraqqiyoti sifatida tasavvur qilinadi; Bu 
an`ana kelajakda ham saqlanib qoladi. Shu nuqtai nazar bilan XIX asrning oxiri - 
XX asrning boshlanishi industrial sivilizatsiyadan post industrial sivilizatsiyaga 
o`tish davrini tashkil qiladi, shu bilan birga o`tish davrlariga xos bo`lgan qarama-
qarshiliklarning keskinlashuvi, alg`ov-dalg`ovlik, yangi jamiyatni tug`ilish azoblari 
bu davrning hamrohi bo`ladi. 
Tarixiy jarayon dinamikasiga yangi yondashuvning unsirlari o`tmishda N.D.