O’zbеkistоn rеspublikаsi оliy vа o’rtа tа’lim vаzirligi nizоmiy nоmidаgi tоshkеnt dаvlаt pеdаgоgik univеrsitеti

Berdiyayev belgiladi: “Agar tarixda xalqlar taqdiri, jamiyat taqdiri, insoniyat 
madiyat taqdirini olganda, biz barcha madaniyatlar bu hamma jamiyatlar va barcha 
xalqlar o`z taqdirida o`zining turli davrlari – tug`ilish davri, bolalik, ulg`ayish oliy 
gullab yashnash va nihoyat qariyalik, bukchayib qolish, gulini to`kish va o`limni 
boshidan kechiradi. Barcha buyuk milliy madaniyatlar va barcha jamiyatlar bu 
keksayish va o`lish jarayoniga duch kelganlar”. (6.C.151.) 
Lokal sivilizatsiyalarning doiraviy aylanish nazariyasini o`ta asosli qilib, 
ingliz tarixchisi A. Toynbi o`zining 12 jildli “Tarixiy tadqiqot” asarida ishlab 
chiqdi. U 21 yopiq sivilizatsiyani ajratdi, ularning har biri o`z taraqqiyotida 
genizis, o`sish, tushkunlik, o`lim bilan tugaydigan yemirilish bosqichlarini bosib 
o`tadi. Ilik sivilizatsiyalarni paydo bo`lishidan bo`lgan vaqt 6 ming yildan kam 
bo`lmagan deb ko`rsatadi u. Toynbi to`rtta parallel rivojlanayotgan va qisman 
kesishadigan “bog`lam” madaniyatlarning uch avlodi bo`yicha ajratdi: minoy–
ellin-g`arb; minoy-ellin-pravoslav; minoy-suriya-islom; shumer-hind-hinduizm. 
Sivilizatsiyalar evolutsion tipdagi dinamik tuzilmalarda tasavvur qilindi; ular turli 
taqdirga ega bo`ldilar; 21 tasidan 14 tasi halokatga yuz tutdi, qachonki ular orqaga 
qaytdilar. 
Toynbining g`oyalari L.N. Gumilevning tarixiy va etnografik asarlarida 
rivojlantirildi.
U 40 yakka etnoslarni hayotiy siklini tadqiq qilib etnogenezning 
bir yarim ming yil davom etadigan, bir-birini izchil almashtiradigan fazalarni o`z 
tarkibiga olgan etnogenez aylanishni chiqardi: inkubatsiya davri (yangi etnos 
shakllanayotgan vaqt); possionar ko`tarilish; akmatik faza; buzilish; inersiya; 
obekuratsiya, regeneratsiya; relikt. Fazalar passionariylar – faol, otashqalb 
shaxslarning soni va faoliyatini natijasi bo`yicha farq qilinadi, lekin ularning 
tarqalishini o`zi kosmik energiyani quyuqligi bilan belgilanib, tarixiy progressning 
birinchi manbai insondan tashqarida qoldi (18. c. 328.) 
Jamiyatning siklik dinamika tarixni tadqiq qilishni yana bir yo`nalishi A.