O’zbеkistоn rеspublikаsi оliy vа o’rtа tа’lim vаzirligi nizоmiy nоmidаgi tоshkеnt dаvlаt pеdаgоgik univеrsitеti

Marksizmning tarixiy jarayonning tadqiq qilishga obyektivlik, uni ishlab 
chiqarish kuchlari va iqtisodiy munosabatlar bilan mahkam aloqasini ko`rsatishi 
tarix faniga qo`shilgan yirik hissadir. K. Marksning sanoat inqiloblari va dastlabki 
capital jamg`arish bosqichlarini, F.Engelsning fan tarixini va insoniyat jamiyatini 
boshlanishi birinchi bosqichlarini tadqiqlari ana shunday yondashuvning yorqin 
namunalaridir. K. Marksning tarix falsafasiga qo`shgan hissasini fransuz tarix 
maktabining yetakchisi F. Brodel shunday izohladi “Marksning g’oyasining siri 
shundaki, u birinchi bo`lib, uzoq vaqtli tarixiy istiqbolga asoslangan haqiqiy 
ijtimoiy modellarni qurdi”. (52.C.139.) Lekin bu modellar zamonaviy tajribasi 
shuni ko`rsatdiki tarixiy progressning manaviy omillarini ortga surdi, sinfiy 
antogonizmlar rolini ko`pirtirdi va pesevdo Marksislar tomonidan totalitar 
tuzumlarning mafkuraviy ehtiyojlari uchun ishlatildi.
Lekin tarixga – tarixiy taraqqiyot sikllari almashuvi sifatida qarash, unda 
inson, madaniyat, fandagi o`zgarishlar yetakchi rol o`ynashi to`g`risidagi 
yondashuvlar sekin -asta kuch to`pladi. O`z taraqqiyotida murakkab fazalarni 
kechiradigan lokal sivilizatsiyalarning madaniy tarixiy tiplari to`g`risidagi g`oya 
tarqala boshladi.

---

Turli sivilizatsiyalar taraqqiyotining tuzilishi bo`yicha o`xshash sikllari 
g`oyasi 1918-yilda Osvald Shpenglerning “Yevropaning so`nishi” asarining chop 
etilishi bilan keng tarqaldi. U o`z jadvallarida hent (Misr), antik va g`arb 
madaniyatlari taraqqiyoti bosqichlarini taqqoslab ularda ko`pgina umumiylikni 
topdi. Tarixiy jarayonning yarim siklligi g`oyasi ham unga tegishli: “Har bir 
madaniyat harbir ilk, lahza, har bir ko`tarilish va turg`unlik, uning ichki zaruriy 
darajalaridan va davrlaridan har biri ma`lum bir, doimo teng hamma vaqt davriy 
qaytayotgan davomiylik ramzining hamma vaqt ahamiyatligiga mavjud bo`ladi… 
Barcha madaniyatlarda siyosiy, manaviy va badiiy shakllanish ritmiga 50 yillik 
keskin ajralib turgan davr nima ahamiyatga ega? Yoki barokko, gotika, buyuk 
matematika, attik plastikasi, mozaika tasviriy san`ati, kontrapun, galliley 
mexanikasining 300 yillik davri? Har bir madaniyat uchun bir ming yillikda 
hayotning edial davomiyligi nimani bildiradi ?…” (57.C.55.) Lekin Shpengler 
jahon tarixining bosqichlarini umumiyligini inkor qildi, har bir madaniy-tarixiy 
tipning hayotiy sikllini qandaydir o`z-o`zini belgilaydigan, ajralgan holda qaradi. 
Har bir xalqning taqdirida fazalik hayotiy siklning mavjudligini N.A.