O’zbеkistоn rеspublikаsi оliy vа o’rtа tа’lim vаzirligi nizоmiy nоmidаgi tоshkеnt dаvlаt pеdаgоgik univеrsitеti

A.Toynbi sivilizatsiyalarning yemirilishi mexanizmini batafsil ochib beradi, 
bu o`tish davrining mazmunini ochib berish uchun muhim ahamiyatga ega. “Atrof 
ustidan hokimiyatni mustahkamlanib borish bilan o`sish emas, buzilish va 
yemirilish jarayoni boshlanadi. Bu ichki urushlar eskalatsiyasida ko`rinadi. 
Urushlarni davom etishi buzilishga olib boradi, qaysiki kuchayib, yemirilishga
o`tadi” deb belgilaydi u (o`sha joyda 335 bet). Ijtimoiy yoriqlar kuchayadi, 
jamiyatning – vertikal aylanishi boshlanadi, qachon jamiyat qator lokal davlatlarga 
parchalansa, bu qonli o`zaro urushlar uchun asos bo`lib xizmat qiladi” (o`sha joyda 

---

336 bet), va gorizontal, qachonki jamiyat guruhlarning uch tipiga aylansa: o`z 
hukmronlik mavqeini yo`qotishni istamagan yetakchi ozchilik va uni qo`llab-
quvvatlash uchun universal davlat yaratuvchi; butun dunyo cherkovi 
tug’diradigan ichki proletariat; tashqi proletariat, o`layotgan sivilizatsiya bo`yicha 
zarba beradigan tezkor harakat qiladigan harbiy qismlarga uyushadi. Bu uch 
kuchlar o`rtasidagi kurashda sivilizatsiyani yemirilishida yemirilish ritmini… 
turg’unlik orqasidan ko`rish mumkin, qaysiki buzilish lahzasidan boshlanadi, 
jonlanish keladi, bu universal davlatga asos solinish lahzasi bilan mos keladi. 
Lekin bu jarayon o`z navbatida yangi turg’unlikni bildiradigan buzilish bilan 
tugaydi, qaysiki uni ortidan jonlanish boshlanmay so`ngi yemirilish keladi.” 
(o`sha joyda 477 bet).
Sivilizatsiyalarning yemirilishida chetki ta’sirlar ko`rinarli rol o`ynashi 
mumkin, Toynbi aytgan tashqi proletariat ko`p hollarda stagnatsiyadagi jamiyat 
chegaralarini portlatadi. Toynbi konsepsiyasining qimmati shundaki, u lokal 
sivilizatsiyalarni hayotiy sikllarini to`la qiyofasini, uning avlodlarini almashinuvi 
mexanizmlarini beradi. Lekin bu avlodlar almashinuvi, lokal sivilizatsiyalarining 
yemirilishi 
ko`pincha 
umuminsoniy 
tarixiy 
progressning 
semfoniyasini 
shakllantiradigan va lokal sivilizatsiyalarning hayotiy sikllari bosqichlarini 
sinxronlashtiradigan jahon sivilizatsiyalarining ritmi oqibatidir. Supersikllar 
oralig’idagi chegaralarda yetuvchi katta tarixiy burilihsda lokal 
sivilizatsiyalarning differensiatsiyasi jarayoni kuchayadi, ularning ba’zilari 
buzilish 
va 
yemirilish 
bosqichlarida 
turadi. 
Bu 
amerikalik 
professor