O’zbеkistоn rеspublikаsi оliy vа o’rtа tа’lim vаzirligi nizоmiy nоmidаgi tоshkеnt dаvlаt pеdаgоgik univеrsitеti

Tayanch iboralar: Sivilizatsiya, sivilizatsiya piramidasi, mafkura, ishlab 
chiqarish usuli, iqtisodiy usul, ijtimoiy ong, tarixiy burilish, tarixiy jarayon, lokal 
sivilizatsiya, jahon sivilizatsiyasi, A.Toynbi, O.Shpengler, S.Xantington, 
N.Berdyayev, I.M.Dyakonov. 
Savol va topshiriqlar 
1. “Jahon sivilizatsiyasi” tushunchasini ochib bering va u “ijtimoiy-iqtisodiy 
formatsiya” tushunchasidan nima bilan farq qilishini tushuntiring. 
2. Jahon va lokal sivilizatsiyalar dinamikasidagi o`zaro aloqasi qanday? 
3. “Sivilizatsiya piramidasi”ni tuzilishini tavsiflab bering. 
4. “Sivilizatsiya piramidasi” qavatlaridan qaysi biri jamiyat taraqqiyotida,
jahon sivilizatsiyalarini almashuvida yetakchi o`rinni egallaydi? 
5. Sivilizatsiyalarga tarix falsafasi nuqtai - nazaridan taxlil qilgan taniqli 
olimlarning konsepsiyalarini ko`rsating? 
 
SIVILIZATSIYALAR ALMASHUVI MEXANIZMI 
 
Nima uchun sivilizatsiyalar almashadi? Chunki hukmron sivilizatsiya unga 
berilgan tarixiy muddatni tugatdi, o`z kuchini tugatdi, o`z hayotiy siklini so`nggi 
fazasiga kirdi. Boshlanishda u yosh to`la kuchga egaligi bilan aholining o`sib 
borayotgan ehtiyojlarini to`la qondirdi, iqtisodiy o`sishning yuqori darajasiga va 
ma’naviy sohani kotarilishiga yordam berdi. Lekin, keyin bu imkoniyatlar tugadi. 
Texnologik, iqtisodiy, ijtimoiy - siyosiy mexanizmlar, ilmiy - texnik, ta’lim va 
madaniy kuch - quvvatlar sezilarli eskirdi, to`zidi, tub yangiliklarni qabul qilmaydi. 
Ko`tarilish davrida o`sib borgan ehtiyojlar bilan uni qondirish uchun yanada 
cheklangan imkoniyatlar o`rtasidagi oraliq kuchayib boradi. 
Bu qarama - qarshiliklar sivilizatsiyaning butun hayot sikli davomida bir 
marta deb aytish mumkin emas. “Trayektoriya ko`proq “uch o`rkachli tuyani” 
eslatadi; odatda yuksalish uch marta kuzatiladi, uning orqasidan turg’unlik, 
tushkunlik yuz beradi.
Sivilizatsiya dinamikasi trayektoriyasi.
Fazalar: tug’ilish shaklining yetuklik, qarish, tushkunlik, o`lim/ 
111, 112, 113-sivilizatsiyaning shakllanish, gullab-yashnash va 
keksayish fazalaridagi yuksalish bosqichlari. 

---

K1, K2, K3 o`sha fazalarda tushkunlik bosqichlari. 
Birinchi yuksalish – yangi sivilizatsiyaning shakllanish fazasida, tez 
tarqalishida nisbatan uzoq davo etmagan, lekin yuqoriligi kuzatiladi. Jamiyatning 
faol kuchlari yaratuvchanlik romantikasi bilan ruhlanganlar, yangilangan ishlab 
chiqarish kuchlari o`zlashtirish va taqsimot shakllari iqtisodiy o`sishning yuqori 
sur’atlarini tushkunlik vaqtida qiynalgan aholining turmush kechirish darajasi va 
sifatini yuqori bo`lishini ta’minlaydi. Lekin tezda yuksalish abadiy emasligi, u 
ko`p holda eski o`layotgan jamiyatning parchalarida ko`rilgani, muddati 
cheklangan yoshlik kuch – g’ayratiga asoslanganligi ko`rinadi. Sivilizatsiyaning 
ilk bosqichining birinchi tushkunligi, ko`ngil qolish davri kiradi. 
Bu tushkunlikni bosib o`tib, romantik xom xayollardan qutulib 
ulg’aygan jamiyat nisbatan uzoq va barqaror yetuklik fazasini ko`tarilish davriga 
kiradi, qachonki o`z xususiy asosi rivojlanayotganda bu sivilizatsiyaning mohiyati, 
asosiy belgilari va afzalliklari to`la hajmda ko`rinadi. 
Yetuklik fazasi ertami, kechmi nihoyasiga yetadi. Bu sivilizatsiyaga 
berilgan kuch - qudratni tugash belgilari quyuqlasha boshlaydi, boylikning kam 
ulushini olgan ijtimoiy qatlamlarning noroziligi kuchaya boshlaydi. Ijtimoiy 
mehnatning unumdorligini o`sish sur’atlari pasayadi, yetuklik fazasini 
tugallaydigan yangi tushkunlik boshlanadi. Biroq, bu sivilizatsiyani hali tugashi 
emas. Yemirilishni o`sib borayotgan belgilari bilan tetiklangan sivilizatsiya yangi 
sharoitlarga qo`llashga mos yangiroq davom etmaydigan va yuqori bo`lmagan 
yuksalishga qayta qurishlar uchun so`ngi urinishlarga o`zida kuch topadi. Lekin 
bu eskirgan kasal organizmni qayta jonlantirishga urinish, uning keksaygan 
organlariga “uchinchi yoshlik”ni berish mumkin emas. Uzoq davom etmagan 
yuksalish orqasidan navbatdagi sivilizatsiyaga o`tish davri boshlanganini bildirgan 
jamiyatning umumiy tushkunligi boshlanadi. Yangi sivilizatsiyani shart - 
sharoitlari va unsurlari o`tmishga ketayotgan, mahkum jamiyatning bag’rida 
tug’ilib o`zini bildirayotgan edi. 
Har qanday sivilizatsiyaning harakat trayektoriyasi ana shunday. Bu 
Qadimgi Sharqda Misr, Osuriya, Xett va boshqa bir necha davlatlar tarixida 
yaqqol ko`rinadi, qayerlarda yuksalish va o`tish davrlarining fazalari, og’ir 
yo`qotishlar bilan yuz berdi. Bu bosqichlarni industrial jamiyat misolida ham 
ko`rishimiz mumkin. Birinchi yuksalish XIX asr boshida kuzatildi, bu sanoat 
inqilobini yutuqlarini o`zlashtirish natijasi edi. Ikkinchi, uzoqroq (40-yillar 
tushkunliklaridan keyin) XIX asrning II yarmidan – XX asr boshlarigacha – 
industrial sivilizatsiyaning gullab - yashash yetuklik davri edi. Keyin ikki jahon 
urushlari va industrial jamiyatning so`nishini boshlab bergan og’ir jahon 
tushkunligining 30 yillik davri kirdi. Lekin, XX asrning 50-60 yillarida u yana bir 
yuksalish davrini boshdan kechirdi. Bu insoniyatni nihoyasiz gullab - yashnash 
davriga kirgani, tushkunliklardan xalos bo`lgani to`g’risida xom xayollarni 
tug’dirdi. Lekin XX asrning 70-80 yillar boshlaridagi va 90-yillar boshlaridagi 
jahon tushkunliklari bu xom xayollarni tarqatdi va ikki yuz yildan ko`proq davom 
etgan industrial sivilizatsiyani halokatga mahkumligini, postindustrial jamiyatni 
shakllanishi shubhasizligini ko`rsatdi. 

---

Sivilizatsiyalar almashuvi qanday yuz berdi? Sivilizatsiyalar 
almashuviga sabab bo`lgan o`zgarishlarning birinchi manbasini piramida 
poydevorida, insonda, uning ehtiyojlari va qobiliyatlari - bilimlari, malaka, 
manfaatlari dinamikasidan izlash zarur. Biologik va ijtimoiy jihatdan oila, alohida 
odamning ehtiyojlari o`zgaradi. Odamlarning har bir yangi avlodi ehtiyojlarni 
qondirishni erishilgan darajasiga suyangan holda oziq - ovqat, kiyim, uy - joy, 
taqinchoqlarga va hokazo yangi talablar qo`yadi. Oilalar iste’mol qiladigan 
mahsulotlarni, xizmatlarni ishlab chiqarish uchun qo`shimcha tabiiy xomashyo, 
buyumlar, mehnat qurollari, energiya manbalarini jalb qilish kerak. Aholi sonini 
o`sishi, ijtimoiy kelishmovchiliklar va urushlar - boshqaruv, mudofaa, tartibni 
saqlash ehtiyojlari uchun ijtimoiy ehtiyojlar doirasini kengaytiradi. Ma’naviy 
shadagi ehtiyojlarni o`sishi cheksiz, yangi hududlarni, ko`pincha noqulay iqlim 
sharoitlari bilan yangi hududlarni o`zlashtirish qo`shimcha ehtiyojlarni keltirib 
chiqaradi. Atrof - muhitni ifloslanishi, jamiyatni faoliyati tufayli biosferaga 
yetkazilgan zarar, ishlab chiqarishni tabiiy shart - sharoiti va odamlarni hayoti 
uchun g’amxo`rlik qilish doirasini kengaytiradi. Inson, oila, jamiyatning ehtiyojlar 
tuzilmasini murakkablashuvi va hajmini o`sishi jamiyat piramidasining barcha 
qavatlarida o`zgarishlar uchun turtki beradi. 
Odamlarning ehtiyojlarini o`sishini umumijtimoiy qonunni – modiy
va ma`naviy, shaxsiy, ishlab - chiqarish va harbiy, joriy va istiqboldagi - to`g`ri 
chiziqda tushunish kerak emas. Ehtiyojlar bir tekisda o`smaydi, u o`z sikllik 
xususiyatiga ega. Yangi sivilizatsiyani shakllanish davrida iqtisodiy o`sish 
sur`atlarining kuchli o`sishi va jamg`arish, ba`zida tez sur`atlar bilan o`sib 
borsada, o`sib borayotgan boylik hajmi bir qismi ehtiyojlarni qoplashga sarflanadi. 
Aholini barcha qatlamlari bir xil sur`atda bo`lmasada, boyib boradi. Lekin yetuklik 
fazasida kutish – umidlar oqlangani umri qisqaligi ko`rinadi. Istemol 
jamg`armasining o`sish sur`atlari sekinlashadi, yangi avlodning o`tmish o`sish 
sur`atlari bilan qamchilangan, ehtiyojlari esa o`sib borayotgan talablarni qo`yadi, 
qaysiki u to`la hajmda qoniqtirilmaydi. Turli ijtimoiy qatlam va guruhlar o`rtasida 
sekin sur`atlar bilan o`sayotgan boylikni qayta bo`lish uchun kurash kuchayadi. 
Ijtimoiy qarama - qarshilik va kelishuvlar kuchayadi. Hukmron elita yaqinlashib 
kelayotgan ijtimon bo`ronlari yer osti qimirlashlarini his qilib ularni sekinlatishga 
urinadi, norozi ommaga “non va tomoshalar” tashlashga harakat qiladi, shu bilan 
birga tashqi manbalar, militorizm, ta`sir doiralari va hududlarni qayta taqsimlashni 
qo`llashga harakat qiladilar. Bu harbiy sohani kuchayishiga olib keladi va 
yaratilgan milliy boylikda shaxsiy istemol jamg`armasini hissasini yanada 
kamayishiga olib keladi. 
Bunday yo`lning istiqboli yo`qligi umumsivilizatsiya tushkunligi 
davrida ochiq ko`rinadi. Ishlab – chiqarishning tushkunligini boshlanishi turmush 
darajasini 
pasayishiga, 
va 
keyin 
aholining 
ko`pchilik 
qatlamlarini 
kambag`allashuviga olib keladi. Davlat aholining yordamga muhtoj qatlamlariga 
yordam berishga urinadi, lekin uning imkoniyatlari daromadlarni qisqarishi va 
byudjet taqchilligi bilan cheklangan. Qo`shimcha emissiya, muomalaga 
qo`shimcha pul masalasini tanlashga to`g`ri keladi, bu inflyatsiyani kuchaytirib 
aholini ko`pchilik qismini qashshoqlashuviga, investitsiyalarni qadrsizlanishiga 

---

olib keladi. Boylikni qayta taqsimlash, asosan “soyadagi iqtisod” foydasiga 
kuchayadi. 
Ehtiyojlar tushkunligi oqibati bir xil emas. Bir tomondan resurslar 
imkoniyatlari bilan oqlanmagan, asossiz yuqori parazitik ehtiyojlar “yuviladi” (bu 
XX asrning 70-yillarning oxiri - 80-yillar boshlarida rivojlangan mamlakatlarda 
yuz berdi). 
Jamiyatning cheklangan resurslari va o`zgargan sharoitlarga mos yangi
ratsional istemol modeli shakllantiriladi. Bilim va ko`nikmalarni yangilash 
faollashadi, noqulay muhitda jon saqlash va rivojlanish samarali yo`llari va 
shakllari izlanadi. Boshqa tomondan jamiyat a`zolarining ko`payib borayotgan 
qismi tirikchilik uchun ishlashdan mahrum bo`ladi, ishsizlar, uysizlar toifasiga 
tushib qoladi, jinoyat dunyosini to`ldiradi. 
Parallel ravishda o`zgarishlar sivilizatsiya piramidasini yuqori 
qavatini – ma`naviyat sohasini qamrab oladi. Ijod kishilari, o`qituvchilar, vrachlar, 
olimlar boshqalardan oldin ahvol og`irlashayotganini sezadilar. O`tmish to`ntarish 
g`oyalrini o`zida singdirgan, qaysiki uni bayrog`i ostida hozir hukmron jamiyat 
shakllangan, ular boshqalardan ko`ra ko`proq bu g`oyalar va amaliy hayot to`g`ri 
kelmasligini ko`proq his qiladilar. Yirik yangi g`oya va yirik kashfiyotlarga talab 
deyarli bo`lmaydi – ular ulkan sekin harakat qiluvchi davlat Mashinasi va 
Monopolliyalarning eskirgan texnik tizimlari bilan rad qilinadilar. Tushkunlikdan 
chiqish uchun ko`plab yangi g`oyalar, konsepsiyalar ilgari suriladi, lekin ularning 
ko`pchiligi aldandan ma`lum edi. Lekin asta-sekin ilmiy merosda qadryatlar 
tizimida yangi ijtimoiy ideal shakllana boshlaydi va uning tarafdorlari ko`payib 
boradi va nihoyatda jamiyatning faol qismini ergashtiradi. Hammadan kech
ijtimoiy ongni yemirilishiga ta`lim tizimi javob beradi; qachonki yangilangan bilim 
va g`oyalar, maktab va o`quv darsliklariga kiritilsa, ma`naviy sohadagi tushkunlik 
tugallangan deb hisoblash mumkin. Sivilizatsiyalar almashuvi jarayoni 
piramidaning quyi va yuqori qavatlaridan, ehtiyojlar va ma`naviy dunyo 
tushkunligidan boshlanadi, sub`ektiv omildan kelib chiqadi. Lekin u ishlab -
chiqarishning texnologik va iqtisodiy usullarida va ijtimoiy - siyosiy tuzumda tub 
o`zgarishlar bo`lmasa amalga oshmaydi. 
Jamiyatning texnologik bazasi eng katta inersiyaga ega. Bu ajablanarli 
emas, texnologik tizimlarni (zavodlar, inshootlar, kommunikatsiya qurilish, 
mashinalarni loyihalash, ishlab - chiqarish va ekspluatatsiya qilish, tabiiy 
boyliklarni o`zlashtirish) ulkan mablag`lar ajratiladi, qaysiki ular o`zini qoplashi 
kerak. Kashfiyotlar yangi texnologik tizimlarga joriy etilishidan oldin sinchiklab 
amaliy samaradorligi ekspertizadan o`tkaziladi. Buning uchun ishlab - chiqarish 
infrastrukturasi qiyofasini o`zgartirish, xodimlarni qayta tayyorlash, eskirgan 
mashinalarni almashtirish, ishlab - chiqarishni tashkil etishni samarali shakllarini 
tadbiq etishi lozim bo`ladi. Texnologik bazani qayta qurish ishlab – chiqarishni
qisqarishi, eskirgan ishlab - chiqarish apparatini to`la yuklanmagani va 
almashtirish, asosiy jamg`armalarni tubdan yangilash bilan bog`liq. Texnologik 
tushkunlik va to`ntarish – sivilizatsiyalar almashuvi mexanizmining o`zgarmas 
unsirlaridir. Shu bilan birga ular ishlab - chiqarish va texnikani qo`llashning barcha 
sohalarini qamrab oladi va to`ntarish ekitsentridan periferiyaga ko`chadi. Dastlab 

---

ishlab - chiqarishning eski va yangi texnologik uslublarini qamrab olgan o`tish 
gibrid texnologik uklad paydo bo`lgan. Faqat keyingi bosqichda yangi 
sivilizatsiyaning texnologik bazasiga to`la hajmda mos uklad shakllanadi. 
Texnologik sohadagi o`tish bosqichi doirasi bizning davrimizda taxminan bir 
yarim asr vaqtni tashkil etadi. 
Texnologiya iqtisodiyot bilan ajralmas bog`langan. Jamiyatning
texnologik asosidagi tub o`zgarishlar ishlab - chiqarishning iqtisodiy usulida 
siljishlarga olib keladi, qaysiki qayta ishlab - chiqarish tuzilmasida o`z ifodasini 
topadi. Turli qayta qurish sektorlari orasida proporsiyalar o`zgaradi. Tushkunlik 
sharoitlarida iste`mol sektorining hissasi - oraliqdagi ulushlarning (xomashyo, 
buyumlar, yoqilg`i, energiya) harbiy, investitsiya va intellektual sektorlar, qoplash 
(amortizatsiya) va jamg`armalarning qisqarishi hisobidan o`sadi. Harbiy konfliktlar 
harbiy sektorning ulushini yana ko`paytirib yuborishi mumkin. Iste`molni 
jonlanish fazasida texnologik bazani qayta qurish investitsiya va intellektual 
sektorlar ulushini ko`payishini talab qiladi, bu ishlab – chiqarishni o`sishini 
boshlanishi bilan yengillashadi. Tushkunlik sharoitida qo`shimcha mahsulot ulushi 
pasayadi, shaxsiy daromadlar zaruriy mahsulotni to`la kattaligini aks ettirmaydi, 
asosiy jamg`armalarning (qaysiki sezilarli qismi chiqib ketadi) ko`chirilgan 
qiymati amortizatsiyada o`z ifodasini topadi. Keyingi fazada qayta ishlab -
chiqarishning samaradorligini oshishi orqasidan qo`shimcha mahsulotning 
normasi o`sadi, bu jamg`arma fondini ko`paytirib, bir vaqtni o`zida yangi 
texnologiya bazasida ishlab – chiqarish va mahsulotni yangilashga imkon beradi. 
Investitsiya kompleksini ulushi ham tegishli o`sadi. 
Har bir sivilizatsiya ishlab – chiqarish munosabatlari tizimiga – 
(mulkchilik) 
o`zlashtirishning 
shakllariga 
taqsimot, 
ayirboshlashga 
sifat 
o`zgarishlarini kiritadi. Bu o`zgarishlar o`z birinchi manbasi insonga ega ishlab -
chiqarishning ma`lum texnologik tashkiliy shart – sharoitlarida optimal manfaat, 
motivatsiya mexanizmi yaratish zarur. Neolit sivilizatsiyasi uchun bir necha ishlab 
-chiqarish vositalariga o`zlashtirishni jamoa usulidan muqarrar edi, asosan bir 
tekisdagi taqsimot, tovar almashuvining ilk ko`rinishi mavjud edi. Ammo 
o`shandayoq kamon, o`q, nayza ovchining shaxsiy mulki edi, oila, jamoalar 
o`rtasida ham mulkiy tengsizlik paydo bo`la boshlagan edi. O`zlashtirish va 
taqsimotning bir tekisda teng taqsim bo`lishi unumdor ishlaydigan oila, mohir 
jangchining qo`shimcha topgan mahsuloti bilan rag’batlantirishning yo`qligi 
jamiyat taraqqiyotiga to`siq bo`ldi. Xususiy mulkchilikni paydo bo`lishi uning 
shakliga mos notekis taqsimot va ayirboshlash progressiv omil edi. Iqtisodiy 
munosabatlarning keyingi har bir shakli shu sivilizatsiya chegarasida bir qadam 
olg`a tashlash edi.
Industrial sivilizatsiyaning oxirida bevosita ishlab chiqaruvchining 
o`z mehnati natijalaridan begonalashuvi yuz berdi. Buning sababi davlat 
monopolistik taziyqini qayta ishlab – chiqarish jarayonida ijtimoiy boylikni 
taqsimlash, qayta taqsimlashga aralashuvi yuz berdi va insonning, ishlab-chiqarish 
texnologiyasi bazasini navbatdagi bosqichga o`tishiga xalaqit berdi. Mayatnik orqa 
tomonga tebrandi – mayda, xususiy va shaxsiy mulkning qayta tug`ilishiga, kichik 
va o`rta biznesning rivojlanishi, erkin konkurensiya, bevosita ishchining o`z 

---

mehnati natijalaridan manfaatdor bo`lishiga sabab bo`lmoqda. Bu sivilizatsiya 
uning iqtisodiy tuzumi faqat mulkchilikning faqat bir shakliga asoslangan degan 
tushunchadan holi bo`lish kerak. Iqtisodiyot hamma vaqt ko`p ukladli, unda o`zaro 
bog`langan hukmron mulkchilikning yetakchi shakli o`tmishda va tug`ilayotgan 
kelajak ukladlar “birinchi skripka” rolini o`ynovchi hamma vaqt ham mukammal 
bo`lmagan orkestrda unsurlari bilan aralash bo`ladi. Keyingi qavatda ijtimoiy - 
siyosiy tuzumda yana turli xil shakllar kuzatiladi. Sivilizatsiyaning yetuk fazsidagi
nisbiy ijtimoiy hamkorlik va siyosiy barqarorlik o`tish davrida keskin, ijtimoiy -
siyosiy va harbiy qarama - qarshiliklar bilan almashadi, chunki iste`mol fondi 
qisqaradi, ko`pgina oilalarni tirikchilik sharoiti yomonlashadi, aholini soni 
kamayadi (tug`ilishni kamayishiga sabab kasalliklar, urushlar) turmush darajasi 
pasayadi, inqiloblar, terror, talonchilik bilan boylikni kuch bilan taqsimlashga 
urinish kuchayadi. Bu to`plangan boylikdan voz kechishni istamagan 
mulkdorlarning keskin qarshiligiga uchraydi. Davlatlar o`rtasidagi, fuqarolik 
urushlari – turli ijtimoiy - siyosiy, milliy, diniy kuchlarning qarama – qarshiligi
o`z navbatida ishlab chiqarishga salbiy ta`sir qiladi, ishlab – chiqarish kuchlarini 
yemiradi, jamiyatni orqaga uloqtiradi, madaniy merosni bir qismini yo`qotishga 
olib keladi. 
Imperiyalar, federatsiyalar parchalanadi. Davlat va huquq o`z kuchini 
sezilarli qismini yo`qotadi, jinoyatchilik o`sadi, korrupsiya davlat apparatini 
yemiradi. Boshqa bir necha marta bu mamlakat uchun og`ir bo`lgan 
yo`qotishlardan keyin lokal sivilizatsiyalarning o`z hayot siklini tugatib yo`q 
bo`lib ketishiga olib keladi. Lekin, ko`pincha iqtisodiy yuksalishning yangi 
ufqlariga chiqib olish, siyosiy va davlat tuzumini tartibga soladi. Bu jarayon o`z
mulki va uni ko`paytirish usullarini himoya qilinishiga muhtoj bo`lgan yangi 
mulkdorlarning manfaatlariga mos keladi. Tuzum turli xil huquqiy shakllarda – 
demokratiyadan monarxiyagacha, yoki tiraniya (ochiq diktatura) bo`lishi mumkin. 
Lekin, har qanday sharoitda ham u ijtimoiy – siyosiy tartibni yangi sivilizatsiya 
shakllanishi va barqaror yashashi uchun qo`llab – quvvatlayd i. 
O`rnatilgan iqtisodiy va ijtimoiy – siyosiy tuzum piramidani 
cho`qqisida mafkuraviy qo`llab – quvvatlashga , oqlashga va jamiyatni ma`naviy 
dunyosida tadbiq etishga erishadi. Olimlar tantana qilgan tuzumni ob`ektiv 
zarurligi, adolatli va abadiy ekanligini isbotlashga harakat qildilar. 
Mafkurachilar va din arboblari uni qo`llab – quvvatlaydilar , hukmron 
etik normalar uning qadriyatlariga moslashadilar. Ta`lim tizimi keyingi 
avlodlarga uning qadriyatlarini uzatishga yordam beradilar. Yangi sivilizatsiyaga 
o`tish davrining mazmuni, bosqichlari va yakunlari. 
Bu davrning mazmuni jamiyat tuzilmasining barcha qavatlarining 
fundamental asoslarida yetilgan o`zgarishlar, umrini o`tab bo`lgan, progressni
sekinlashtiradigan o`layotgan sivilizatsiyaning unsurlarini (tarixiy meros bo`lib 
qoladigan, insoniyat ma`naviyatini boyitadigan qadruyatlarni saqlab qolgan holda) 
siqib chiqarish yoki, buzib tashlash va azoblarda izlanishlar, xatolarda tug`ilish va 
yangi sivilizatsiyaning asosi tarixiy progress spirallining keyingi bo`g`ini bo`ladi. 
Bu davrda ikki tarixiy qatlamning “to`qnashuvi”da to`s-to`palon, buzg`unchi 
kuchlar kuchayadi, ijtimoiy qarama – qarshiliklarning barcha ko`rinishlari 

---

keskinlashadi, tushkunliklarning butun zanjiri, inqiloblar, urushlar, boshqa qarama 
– qarshiliklar rivojlanadi, salbiy demografik an`analar (tug`ilish sur`atini 
kamayishi, aholi sonining mutloq kamayishi, migratsiya to`lqinlari, qochoqlar). 
Ishsizlik keskin o`sadi, qashshoqlik, jinoyatchilik, aholini bir qismini 
degradatsiyasi kuchayadi. Bu og`ir kasallik ba`zida u yoki bu lokal sivilizatsiyani 
yoki davlat birlashmasini to`la halokatiga sabab bo`ladi.