O’zbеkistоn rеspublikаsi оliy vа o’rtа tа’lim vаzirligi nizоmiy nоmidаgi tоshkеnt dаvlаt pеdаgоgik univеrsitеti

 
 
SIVILIZATSIYALARNI ALMASHUVI VAQTIDA O`TISH DAVRINI 
BOSQICHLARI QANDAY? 
 
Tushkunlik bosqichlariga o`xshash to`rt davrni ko`rsatish mumkin. 
Birinchi bosqich – sivilizatsiyalar almashuvi shart – sharoitlarini to`planish latent 
(yashirin) davri: keksayish, eskirgan jamiyatni samaradorligini pasayishi, 
jamiyatning o`sib borayotgan ehtiyojlarini qondirishga qobilyatsizlik, yangiliklarni 
qabul qila olmaslik. Ko`tariladigan bo`ronni xabari keladi, lekin uni ko`plar 
ilg`amaydi. Jamiyat barqaror, tartibga solingan, yetakchi sivilizatsiya tizimi 
hozircha normada ishlab turibdi. Lekin uning bag`rida kelajak sivilizatsiyaning 
urug`lari yetilmoqda, hali u zaif bo`lsada, yorug`likga chiqishga o`jarlik bilan 
intiladi.
Qachonki qarama – qarshiliklar kritik nuqtaga yetganda, qarigan 
mexanizmlarni ularni hal qila olmasligi aniq bo`ladi, to`la tushkunlik bosqichi-
Ikkinchi boqichi boshlanadi; odatda undan o`tish davrining hisobi olib boriladi. 
Jamiyat piramidasining barcha qavatlarida to`s-to`palon kuchayadi, noaniqlik, 
harakatning tartibsizligi keskin o`sadi. Tushkunlik ketidan tushkunlik, halokat 
orqasidan halokat bo’ladi. Ziddiyatlarni tashqi manbalar orqali yechishga urinish, 
boyliklarni qayta taqsimlash inqiloblar va urushlarga olib keladi. Tushkunlikdan 
chiqish uchun ijtimoiy fikr azobli izlanishlarga tushadi, ziddiyatli, ko`pincha 
amalga oshmaydigan dasturlar paydo bo`ladi. Iqtisodiyot tushkunlikga tushadi, 
ijtimoiy ziddiyatlar keskinlashadi. Siyosiy partiyalar, davlat hokimiyati jamiyat 
oldida obro` - e`tiborini yo`qotadi. Ma`naviyat dunyosi – fan, madaniyat, axloq, 
ta`lim og`ir yo`qotishlarga uchraydi. Lekin bu tashqi tartibsizlik orqasida keyingi 
sivilizatsiyaning kurtaklari sekin – asta o`sib boradi, ularni kelajak uchun kurashi, 
integratsiyasi yuz beradi. Yangi ijtimoiy kuchlar yuzaga keladi, ular hozircha biror 
bir keng qamrovli yaratuvchi ishlarni bajara olmaydilar. Mamlakatda jamoa 
arboblari – yangi liderlar maydonga chiqadilar, kurashlarda chiniqadilar. Ular 
kelajak jamiyatning potensial yadrosini shakllantiradilar. 
O`tish davrining uchinchi bosqichi yangi va eski dunyoning 
vaqtingchalik kuchlar tengligi nisbatan qisqa vaqti lahzasi deyish mumkin. Bu 
iqtisodiy sikl dinamikasidagi depressiya fazasi, (ham turg`unlik yo`q, biroq 
iqtisodiy o`sish ham yo`q, sog`ayish jarayoni hali boshlanmadi) ijtimoiy kuchlarni 
qayta qurish, eski tuzumni yo`qotishi aniqligini, va yangisiga o`tish muqarrarligini 
jamiyatni anglashidir. Uning unsirlari tanaffusdan foydalanib, birlashib hal 
qiluvchi olishuvga tayyorlanadilar. 

---

To`rtinchi o`tish davrining tugallovchi bosqichi yangi jamiyatning 
kuchga to`lib borayotgan unsurlarining tezlik bilan bostirib kelishi bilan 
ifodalanadi. O`layotgan sivilizatsiya unsurlarining to`la yengilishi (albatta qarshi 
hujumga o`tishlar ehtimollari yo`q emas). Bu davrda asta – sekin tartibsizlik 
kamayadi va tartibga tushishi natijasida, jamiyat dinamikasida aniq kelajak o`sib 
boradi. Iqtisodiyotni o`sishi boshlanadi, bu ko`p resurslarni shaxsiy iste`mol uchun 
ajratish va jamg`arish, jamiyat texnologik bazasini qayta qurish imkoniyatini 
beradi. Yangidan barqarorlashtirish mexanizmlari kuchga kiradi, huquq – tartib
o`rnbatiladi.