O'zbekiston respublikasi profi universitety

guruhli ong, odat va an'analardir. Katta guruh ma'lum bir psixik tuzilish bilan 
xarakterlanadigan guruhli psixologiyaga ega. 
Har bir katta guruhda guruhli ong (partiyaviy, sinfiy, milliy), guruhli ideallar 
tizimi, qadriyatli yo'nalganlik, hissiy afzal ko'rish, maqullashlar shakllanadi. 
Ongning ayrim stereotiplashtirilgan elementlari guruhli ongsizlik jihati (“sinfiy 
his”)ga o'tadi. 
Guruhli omillar - sinf, partiya, millat va sh.k.lar, tegishli shaxs tipining 
shakllanishiga sezilarli ta'sir ko'rsatadi. Bu shaxslar guruhi - ustanovkalar va 
stereotiplar, xulqning ishontirilgan namunalarining tashuvchilari hisoblanadi.
Ko'p sonli katta ijtimoiy guruhlar orasida ikkitasi etnik guruhlar va sinflar 
tarixiy jarayon sub'ektlaridir. 
Etnik guruh yoki etnos (grek. etnos - urug', xalq), ma'lum bir hududda 
tarixan shakllangan, madaniyatning stabil xususiyatlariga, tili, psixik tuzilishiga, 
xulqiy xususiyatlariga ega bo'lgan, o'zining birligi va boshqa o'ziga o'xshash 
birikmalardan farqlanib turuvchi turg'un ijtimoiy jamoadir. Tarixiy rivojlanish 
jarayonida etnoslar hududiy birligini yo'qotishi mumkin, lekin tili, xulq me'yorlari, 
urf - odatlari, madaniyatini saqlab qoladi. Etnik guruhlar madaniy yaxlitligi bilan 
farqlanadi, etnik o'zligini anglashga ega bo'ladi, uning asosida - mazkur etnosning 
barcha vakillarini kelib chiqishining umumiyligi, ajdodlarining birgalikdagi tarixiy 
tajribalari haqidagi tasavvurlari yotadi. 
Rivojlanishning yuqori bosqichida ko'pchilik elatlar, urug'lar (etnoslar) 
turg'un ijtimoiy - iqtisodiy yaxlitlikni - millatni (lot. natio - xalq) tashkil qiladi. 
Etnik jamoalar psixologiyasida etnosning psixik tuzilishi, uning xarakteri, 
temperamenti, axloqi, urf-odatlari, turg'un etnik (milliy) hislari farqlanadi.
Millat, xalq, etnos - o'z tili, an'analari, xulq me'yorlari va etnik qadriyatlar 
tizimiga ega bo'lgan, tarixiy shakllangan, madaniy ijtimoiy jamoadir. Odamlar 
psixikasining etnik xususiyatlarini etnopsixologiya o'rganadi. Biroq umumiy va 
ijtimoiy psixologiya doirasida ham xarakterning milliy xususiyatlari muhim 
ahamiyatga ega. 
Odamning milliy xususiyatlari uning psixofiziologiyasi, hissiy - irodaviy, 
xulqiy xususiyatlarida namoyon bo'ladi. Har bir xalqning o'z atalishi - o'z nomi 

---

240 
(etnonimi) va o'zini-o'zi anglashi bor. Biroq etnik o'zligini anglash - ikkilamchi 
hodisa bo'lib, u etnos hayotiy faoliyatining ob'ektiv shart-sharoitlari hosilasidir 
Etnoslar odamlarning xohishiga ko'ra emas, balki ob'ektiv tarixiy 
jarayonlarning borishida yuzaga keladi. Bu ob'ektiv sharoitlar ta'siri ostida xalq 
turmush tarzining etnik xususiyatlari, uni vakillarining psixologik tuzilishi 
shakllanadi. 
Milliy xarakter xususiyatlari - bu milliy o'zini-o'zi anglash, xususiyatlari, 
xalqning tarixiy xotirasi, odamlar ongida muhim ijtimoiy-psixologik jarayonlarni 
aks ettirish va bu asosda o'zini boshqa xalqlardan farqlashdir. Xalq xotirasida 
o'tmishning tarixiy qarama-qarshiliklari (kolliziyalari) va yirik milliy - madaniy 
yutuqlari chuqur iz qoldiradi. 
Har qanday millatga mansub kishi, o'zining madaniy - tarixiy va tabiiy 
muhitida tug'ilib o'sar ekan, ilk bolaligidanoq uning kuchli ta'siri ostida bo'ladi 
(birlamchi ta'sirning ustivorligi effekti yuzaga keladi). Hayot tongi, odamni, u 
beshikdaligida va ilk bolaligida o'rab olgan muhit, omillar, uning kindik qoni 
to'kilgan joy, o'ziga xos jalb etib turuvchi kuchga ega bo'ladi. Vatanni sevish - eng 
kuchli insoniy hislardan biridir. Uning asosida millat fahri, milliy iftihor 
shakllanadi, u hatto ayrim hollarda aktsentuatsiyalashtirilib yuborilishi ham 
mumkin. 
Millatchilik, bir millatni afzalligi, boshqalardan ustunligi g'oyasi, ob'ektiv 
asosga ega bo'lmay, milliy o'zini-o'zi anglashda voqelikni buzib aks ettirish holati 
hisoblanadi. 
Millatlararo o'zaro munosabatlar uchun tarixiy o'tmish bilan shartlangan 
idrok stereotiplari xarakterlidir. Turli stereotiplarga asoslangan holda etnik 
guruhlar yutuqlarini baholash, odatda o'ta yuzaki bo'ladi. Ko'pincha ular 
etnotsentrizm - o'z etnosiga etalon sifatlarni berish bilan shartlanadi.
Etnos ongida olamning etnik kartinasi shakllanadi. Bu maxsus 
dunyoqarashli yo'nalish bo'lib, uning muhit bilan bo'ladigan o'zaro munosabatlari 
xususiyatlarini belgilab beradi. Elat va elatlararo hayot hodisalarini, boshqa etnik 
jamoalarning psixik sifatlari haqidagi oldindan taxmin qilingan tasavvurlaridan 
kelib chiqqan holda, ma'lum bir, steriotiplashgan tarzda idrok etiladi. Bu 
tasavvurlar asosida, ayrim hollarda elatlararo nizolarga, ijtimoiy jamoalarni etnik 
belgilariga ko'ra taraflarga (qutublarga) bo'lishga olib kelish mumkin bo'lgan 
impulьsiv xulq, reaktsiyalar yuzaga keladi. 
Ko'pchilik hollarda etnik qarama-qarshiliklar emas, balki ijtimoiy - iqtisodiy 
va siyosiy qarama-qarshiliklar elatlararo nizolarning manbai bo'lib hisoblanadi. 
Biroq elatlararo nizolarning o'sishida shubhasiz negativ etnik stereotiplar, o'sib 
borayotgan etnotsentrizm ishtirok etadi, milliy ideologiya dolzarblashadi. Bunda 
elatlararo nizolarni boshqarish keskin qiyinlashib ketadi.
Bunday boshqarish faqat nizolashayotgan tomonlarning asosiy manfaat-
larini zudlik bilan, shoshilinch qondirilishi, milliy yetakchilarning tinchlikparvar 
pozitsiyasi, elatlararo nizolar ob'ekti ahamiyatliligini pasaytirish kabilar orqaligina 
amalga oshirilishi mumkin.
Ijtimoiy ishlab chiqarish tizimida katta ijtimoiy jamoalar o'rniga ijtimoiy