O'zbekiston respublikasi profi universitety

psixologiyadagi “atomizm”ni yengib o'tishidan - ong obrazlari sezgilar 
g'ishtchalaridan qurilishligi haqidagi tasavvurdan iborat bo'lgan.
Geshtal’tpsixologlar tadqiqotlarida ko'rish idrokining yuzdan ortiq 
qonuniyatlari: appertseptsiya, shakllar (figuralar) va fonning o'zaro munosabati, 
idrokning yaxlitligi va tuzilishliligi, idrokning pregnantligi - idrokning “yaxshi” 
(oddiy va tartibli) shakllarga intilishi, idrokning konstantligi - idrok etish 
sharoitlari o'zgarishiga qaramay predmetlar obrazlarini doimiy (birdek) idrok etish, 
“yaqinlik” fenomeni - vaqtda va makonda aralash bo'lgan elementlarni 
umumlashtirish an'anasi, “qo'shib yuborish” (“zamыkaniya”) fenomeni - idrok 
etilayotgan shakllar (figuralar) elementlari o'rtasidagi oraliqlarni qo'shib yuborish 
an'anasi kabilar kashf etildi. Shuningdek, geshtalьtpsixologlar tafakkur 
psixologiyasidagi ko'plab hodisalarni ham yuqorida keltirib o'tilgan qonuniyatlar 
doirasida tushuntirib berishga harakat qildilar. 
Kellerning shimpanzelarda olib borgan tajribalaridan so'ng, geshtalьtchilar 
xulqning adaptiv shakllarini o'zlarining universal tushunchalari “insayt” (ingl. 
“insight” - topish, yaratish, kashf etish (ozareniye)) - muammoli vazifalarni 
yechishda munosabatlarni to'satdan topib olish bilan tushuntiradilar. Biroq 
umuman olganda geshtalьtchilar psixik hodisalarni deterministik tushuntirib 
berishdan uzoq bo'lganlar. Ular ongni, uning o'zidan kelib chiqib tushuntirishga 
intilganlar. 
Bu vaqtda amerika psixologiyasida uning asosiy yo'nalishlaridan biri - 
bixeviorizm
1
yuzaga keldi. Bixeviorizm psixologiyaning, psixologik o'rga-
nishning yagona ob'ekti xulq, xulqiy reaktsiyalar bo'lishi lozimligini talab qilib 
chiqdi. Ong kuzatib bo'linmaydigan hodisa bo'lganligi tufayli bixevioristik 
psixologiya sohasidan o'chirib yuborilgan edi. Unda faqat real namoyon bo'ladigan 
xulq o'rganilgan xolos. Bu o'sha vaqtdagi pragmatik yo'nalishda bo'lgan barcha 
amerika ilmi bilan juda yaxshi kirishib ketgan edi. Bixeviorizmning asoschilaridan 
biri mashhur psixolog va pedagog Edvard Torndayk (1874-1949) bo'lgan. 
Bixeviorizm atamasi ilmda foydalanish uchun ilk bor 1913 yili Uotson tomonidan 
kiritilgan. Tadqiqotda ob'ektiv metodlar tarafdori bo'lgan Torndayk, hayvonlar 
ustida o'tkazgan tajribalarida “muammoli yaщik” (labirint)dan foydalandi va 
o'zining “Hayvonlar intellekti. Hayvonlardagi assotsiativ jarayonlarni eksperi-
mental tadqiq etish” (1898) deb nomlangan doktorlik dissertatsiyasida o'rganish 
muammosi bo'yicha ko'plab eksperimental materiallarni bayon etib o'tadi.
Bixeviorizm odamlar va hayvonlarning murakkab xulqini tashqi 
qo'zg'atuvchi – stimul (S)larga javoban bergan harakat reaktsiyalari (R)ning 
1
Bixeviorizm - ingl. “behavior” – xulq.

---

25 
majmui deb qaraydi. S

R – bixeviorizmning formulasidir. Bixeviorizmning 
erishgan yutuqlari, ular tashqi qo'zg'atuvchilarni va ularga organizmning bergan 
javob reaktsiyasini nazorat qilishga asoslangan eksperimental metodikalarni ishlab 
chiqishdan iborat bo'lgan. Bixeviorizmga ko'ra, odam tug'ilgan vaqtdayoq ma'lum 
bir miqdorda tug'ma xulq sxemalariga ega bo'ladi va ular ustiga bir oz 
murakkabroq bo'lgan shakllar – “xulqni boshqaruvchilar” quriladi. Muvaffaqiyatli 
reaktsiyalar saqlanib qoladi va keyinchalik yana qayta tiklanish an'anasiga ega 
bo'ladi (“effekt qonuni”). Reaktsiyalarning saqlanib, o'rnashib qolishi “mashqlar 
qonuni” bo'yicha amalga oshadi - ko'p marta takrorlanish natijasida ular 
avtomatlashib boradi. 
Bixeviorizm doirasida malakalarni ishlab chiqishning ko'plab qonuniyatlari 
aniqlangan. Biroq, umuman olganda bixeviorizmning kategoriyalari tizimi o'ta 
cheklangan holda qolavergan. Bixeviorizm xatti-harakatlarning muhim jihatlari - 
motivatsiya va xatti-harakatlarni amalga oshirishning asosiy oriyentirlovchisi 
bo'lgan psixik obrazlarni inkor qiladi. Odamlar psixologiyasida ijtimoiy omillar 
butunlay inkor qilingan. Bixevioristlar hayvon va odam miyasini (birdek) “qora 
yaщik” sifatida qaraydilar. 
XX asrning 30-60 yillarida chet el psixologiyasida klassik psixoanalizning 
turli yo'nalishlari yuzaga keldi. Bu yo'nalishlar Z.Freydning ikkita sobiq xodimlari 
tomonidan yaratildi. Ulardan birini shveytsariyalik psixolog va psixiatr, analitik