O‘zbеkiston rеspublikаsi

P
1
va ikkinchi sortniki - 
P
2
bo‘lsin. 
 
C
Q
TC
- bu 
Q
Q
Q
C


1
2
hajmdagi mahsulotni ishlab chiqarishning umumiy 
xarajatlari. U holda umumiy foyda quyidagiga teng: 
 
 
1
.
2
2
1
1
C
Q
C
Q
P
Q
P






Foydani maksimallashtirish uchun har bir sort bo‘yicha qo‘shimcha bir birlik 
mahsulotni sotishdan tushadigan qo‘shimcha foydalarni nolga tenglashtiramiz. Nima 
uchun deganda, firma ikkala sortdagi mahsulotlarning oxirgisini sotishdan tushadigan 
qo‘shimcha foyda nolga teng bo‘lguncha birinchi sort mahsulot hajmini ham, 
ikkinchi sort mahsulot hajmini ham oshirib boradi. Demak, 




 
2
.
0
0
2
2
2
2
2
1
1
1
1
1


























Q
C
Q
Q
P
Q
Q
C
Q
Q
P
Q


Ko‘rinib turibdiki bu erda 






P Q
Q
R
Q
MR
1
1
1
1
1



va






P Q
Q
R
Q
MR
2
2
2
2
2





C
Q
MC
1

va


C
Q
MC
2

. 
Bu erda 
MC
- qo‘shimcha bir birlik mahsulotni ishlab chiqarishdagi 
qo‘shimcha umumiy xarajatlar. 
Ikkinchi shartga ko‘ra quyidagini yozamiz: MR
MC
1

va MR
MC
2

. (3) 
Ikkalasini birlashtirib, ishlab chiqarish hajmi quyidagi 
MR
MR
MC
1
2


tenglikni 
bajarilishini ta`minlaydigan ishlab chiqarish hajmiga teng bo‘lishi kerakligini 
aniqlaymiz. 
Endi firma rahbarlari narxlarni o‘rnatishda talab elastikligidan foydalansin 
deylik. 
Eslasak, 
chekli 
daromadni 
quyidagicha 
yozish 
mumkin 
edi: 
MR P
E
D








1
1
.
Bu holda har bir mahsulot sorti uchun MR
P
E
1
1
1
1
1

 






va 
MR
P
E
2
2
2
1
1

 






, bu erda E
1
va 
E
2
lar birinchi va ikkinchi sort mahsulotlarning 
narx bo‘yicha talab elastiklari. Endi birinchi shartga ko‘ra quyidagini yozamiz: 

---

210 
MR
MR
1
2

yoki
P
E
P
E
1
1
2
2
1
1
1
1
 





 
 






, yuqoridagi tenglikdan narxlar 
o‘rtasida bajarilishi zarur bo‘lgan munosabatni olamiz:
)
4
(
1
1
1
1
1
2
2
1















E
E
P
P
(4)-dan ko‘rinib turibdiki, firma talab elastikligi kam bo‘lgan mahsulot sortiga 
yuqori narx belgilashi kerak. Masalan, birinchi sort mahsulot elastikligi -3 va ikkinchi 
sort mahsulot elastikligi -6 bo‘lsin. U holda birinchi sort mahsulot narxi (4)-ga ko‘ra 
quyidagiga teng:
2
1
25
,
1
P
P


, birinchi sort mahsulot narxi ikkinchi sort mahsulot 
narxidan 1,25 marta ortiq qilib belgilanishi kerak. 
E
E
1
2

bo‘lgani uchun, ya`ni birinchi sort mahsulot talab elastikligi 
ikkinchi sort mahsulot elastikligidan kichik bo‘lgani uchun, ikkinchi sort 
mahsulotning talab chizig‘i birinchi sort mahsulotning talab chizig‘iga ko‘ra yotiqroq 
bo‘ladi. 
Misol. Hayvonot bog‘iga kirish chiptasiga bo‘lgan narx kattalar va bolalar 
uchun har xil bo‘lsin. Kattalarning chiptaga bo‘lgan talab chizig‘i quyidagicha: 
,
8000
1
10
k
k
Q
P









bu erda 
k
P
- kattalar uchun chipta narxi;
k
Q
- 
kattalarning chiptaga talabi. 
Bolalarning talabi:
,
8000
1
6
b
b
Q
P









bu erda 
b
P
- bolalar uchun chipta 
narxi;
b
Q
- bolalarning chiptaga talabi. 
Hayvonot bog‘iga 56000 kishi bir vaqtda kirishi mumkin. Hayvonot bog‘i 
rahbariyati 5600 ta chiptani sotish uchun narx differentsiatsiyasidan foydalanmoqchi. 
Rahbariyat kattalar va bolalar uchun qanday narx belgilaydi? 
Yechish. Kattalardan va bolalardan tushadigan daromadlarni yozamiz: 
k
k
k
Q
P
TR


va 
(1)
b
b
b
Q
P
TR


k
P
va 
b
P
larni yuqoridagi formulalarga qo‘yamiz va natijada quyidagilarni 
olamiz: 
2
b
b
b
2
k
k
k
8000
1
6
8000
1
10
Q
Q
TR
Q
Q
TR








(2) 
Endi kattalarga va bolalarga sotiladigan chiptalar uchun chekli daromadlarni 
aniqlaymiz: 

---

211 
b
b
k
k
4000
1
6
4000
1
10
Q
MR
Q
MR






(3) 
Chekli daromadlarni birinchi shartga ko‘ra tenglashtiramiz 
b
k
MR
MR

dan 
b
k
4000
1
6
4000
1
10
Q
Q





(4) 
munosabatni olib, uni ixchamlashtirsak, kattalarning talabini bolalar talabiga 
bog‘iliqligini aniqlaymiz:
b
k
16000 Q
Q


(5) 
Masalaning shartiga ko‘ra 
56000
b
k


Q
Q
chipta sotilishi kerak, bundan 
bolalar talabini aniqlaymiz:
,
56000
k
b
Q
Q


bolalar talabini (5) - munosabatga 
quyib kattalarni chiptaga bo‘lgan talabini aniqlaymiz va u 
36000
k

Q
ga teng. 
Endi bolalarning talabini aniqlaymiz:
.
20000
36000
56000
b



Q
Demak, 
bolalarning talabi 20000 ta chipta teng ekan. 
Rahbariyat ushbu talablarga ko‘ra kattalar va bolalar uchun chiptalarning 
narxlarini quyidagicha aniqlaydi:
5
,
5
36000
8000
1
10
k




P
so‘m, 
5
,
3
20000
8000
1
6
b




P
so‘m. 
Rahbariyat chipta narxini kattalar uchun 4,5 so‘m va bolalar uchun 2,5 so‘m 
qilib belgilaydi va umumiy daromad 
268000
20000
5
,
3
36000
5
,
5
b
k







TR
TR
TR
so‘mni tashkil qiladi. 
Bordi-yu, rahbariyat hamma uchun chipta narxini 5,5 so‘m qilib belgilasa, 
bolalarning ko‘pchiligi chiptani sotib olaolmay qolardi va bu o‘z navbatida umumiy 
foydani kamayishiga olib kelardi.