O‘zbеkiston rеspublikаsi

 
 
 
18.12-rasm. Soliqni tarmoq ishlab chiqarish hajmiga ta`siri. 
Rasmdan ko‘rish mumkinki, tarmoqning umumiy taklifini 
1
S  dan 
t
S
S


1
2
holatga siljishi bozor narxini 
1
P
dan 
2
P
ga o‘stiradi. Narxning oshishi, 
firmalarni ishlab chiqarish hajmini narx o‘zgarmagandagiga nisbatan kamroq 
qisqartirishga undaydi. Uzoq muddatli oraliqni qaraydigan bo‘lsak, ishlab 
chiqarish hajmiga qo‘yilgan soliq ba`zi bir firmalarni biznesdan chiqishga majbur 
qiladi (18.13-rasm). 
 
 
 
 
18.13-rasm. Tarmoq ishlab chiqarish hajmiga soliqning uzoq 
muddatli ta`siri 
 
S
2
=S
1
+t 
D 
S
1
 
P 
P
2
 
P
1
 
Q 
Q
2
 
Q
1
 
a) 
P 
A
V
C
1
+t 
LAC
2

LAC
1
 
P
2
 
P
1
 
Q 
Q 
b) 
P 
S
2
 
E
2
 
S
1
 
P
2
 
D 
Q
1
 
Q
2
 
E
1
 
P
1
 
Q 

---

257 
a) rasmdan ko‘rish mumkinki, soliq har bir firmaning uzoq muddatli 
oraliqdagi o‘rtacha xarajatini siljishga olib keladi. Bu o‘z navbatida ba`zi bir 
xarajatlari yuqori bo‘lgan firmalar foydasini qisqartirib nolga tenglashtiradi. Ular 
bu tarmoqdan chiqib boshqa, ko‘proq foyda oladigan tarmoqlarga o‘ta boshlaydi. 
Natijada bu bozor taklifi chizig‘ini chapga (b rasm) yuqoriga siljitadi (
1
S
dan 
2
S  
holatga) va xarajatlr oshganinin ko‘rsatadi. Bozor narxi 
1
P
dan 
2
P
ga o‘sadi, 
bozor taklifi esa 
1
Q
dan 
2
Q
ga kamayadi. Soliq ta`siri tugagandan keyin, ya’ni 
tarmoqda yangi uzoq muddatli muvozanat (E2 nuqta) vujudga kelganda tarmoqda 
kamroq mahsulot ishlab chiqaruvchi kamroq firma qoladi. 
18.4. Raqobatlashgan bozor samaradorligi 
 
Biz ko‘rdikki davlatning bozor mexanizmiga aralashuvi jamiyatda to‘liq 
yo‘qotishga olib keladi. Shuning uchun ham davlat o‘zining iqtisodiy siyosatini 
shlab chiqqanda to‘liq yo‘qotishlarni hisob-kitobdan chetda qoldirmasligi kerak. 
Lekin, bundan davlatning raqobatlashgan bozorga aralashuvi har doim ham 
yo‘qotishlarga olib kelaveradi, deb bo‘lmaydi. Quyidagi ikki holda davlatning 
aralashuvi raqobatlashgan bozorda iste’molchilar va ishlab chiqaruvchilarning 
turmush darajasini o‘sishga olib keladi.
Birinchidan, iste’molchilar va ishlab chiqaruvchilarning harakati natijasida 
vujudga keladigan yutuq yoki yo‘qotish bozor narxida o‘z ifodasini topmasa. 
Bunday yo‘qotish yoki yutuqlar bozorga nisbatn tashqi samara deyiladi, nima 
uchun deganda, ular bozorga nisbatan tashqarida ro‘y beradi. Bozorga nisbatan 
tashqi samaraga misol qilib ishlab chiqaruvchilar tomonidan atrof-muhitni 
zaharlash natijasida vujudga keladigan jamiyat xarajatlarini keltirish mumkin. 
Ushbu xarajatlarni faqat davlatning aralashuvi orqali bartaraf qilish mumkin (bu 
masalaga keyingi boblarning birida batafsil to‘xtaymiz). 
Ikkinchidan “bozor qiyinchiligi” - bu yerda mahsulotning sifati, kim 
tomonidan, qachon ishlab chiqarilganligi to‘g‘risida axborotning to‘liq 
bo‘lmasligi, iste’molchilarni ortiqcha yo‘qotishlarga olib kelishi mumkin, ya’ni 
iste’molchi naflikni maksimallashtiradigan tovarlarni sotib olish bo‘yicha to‘g‘ri 
qaror qilolmasligi mumkin. Bunday holda davlatning aralashuvini (tovarlar 
yorlig‘ida tovar to‘g‘risida to‘liq axborot bo‘lishni davlat tomonidan talab 
qilinishi) samarali deb qarash mumkin. 
Raqobatlashgan bozorning muvozanat holatda ishlashi iste’molchi va 
ishlab chiqaruvchi ortiqchaligini maksimal bo‘lishini ta`minlaydi, demak, 
muvozanat holatda iste’molchilr o‘z talabini mavjud ishlab chiqarish 
xarajatlarida mumkin bo‘lgan eng past narxda qondiradi. Raqobatlashgan bozor 
samaradorligi ishlab chiqarishni ta`minlaydi. 
Uzoq muddatli oraliqda raqobatlashgan bozorning muvozanat holati sharti 
quyidagicha tenglik bilan ifodalanadi: 
P
AC
MC
MR



(18.14-rasm). 

---

258 
Ma`lumki qisqa muddatli oraliqda, raqobatlashgan bozor sharoitida firma 
ortiqcha foyda olishi yoki zarar ko‘rishi mumkin. Lekin, uzoq muddatli oraliqda 
bunday holat istisno qilinadi, nima uchun deganda, tarmoqga kirish, undan chiqish 
erkin bo‘lganda, tarmoqdagi yuqori foyda boshqa firmalarni o‘ziga jalb qiladi, 
tarmoqdagi zarar bilan ishlaydigan firmalar boshqa tarmoqqa o‘tadilar.