O’zbekistоn respublikаsi

qolläjlik (Marg‘ilon); 
-əйък/айьқ ~ äjik/аjїq affiksi qipchoq lahjasi shevalari uchun 
xarakterlidir: aytaylik ~ əйтəйък ~ äjtäjik, boraylik ~ барайьқ ~ 
barajїq; 
 -и:йк/ы:йқ ~ i:jk/ї:jq affiksi shimoliy o‘zbek shevalarida uchraydi: 
ko‘raylik ~ көpи:йк ~ köri:jk, qolaylik ~ қалы:йқ ~ qalї:jq; 
 -əлъ/аль ~ äli/аlї affiksi Xorazm shevalarida qo‘llanadi: boraylik ~ 
бараль ~ baralї, ketaylik ~ гътəлъ ~ gitäli. 
II shахs birligida affiks qatnashmaydi. Bu shaxsda ishtirok etadigan 
-гън/кън/ғьн/қьн ~ gin/kin/γїn/qїn affikslari buyruqni kuchaytirish yoki 
kuchsizlantirishga xizmat qiladi. 
II 
shaxs 
ko‘pligida 
quyidagi 
affikslar 
qatnashadi:
-(ъ)ң/(ь)ң/(ъ)ңлəр/(ь)ңлар/(ъ)ңъзлəр/(ь)ңьзлар~(i)η/(ї)η/(i)ηlär/(ї)η 
lаr/(i)ηizlär/(ї)ηїzlаr affikslari aksariyat shevalarda amalda bor: 
boringizlar ~ барьңьз(с)лар ~ barїηїz(s)lar, kelinglar ~ келъңлəр ~ 
keliηlär, qaranglar ~ қараңлар ~ qaraηlar (qipchoq). -(ъ)ң/(ь)ң ~ 
(i)η/(ї)η varianti adabiy tildagi kabi birlikning hurmat shaklini ifoda 
qiladi; 
- йлəp ~ jlär varianti Andijon shevasida iste’molda bor:qaranglar ~ 
қəpəйлəр ~ qäräjlär, soranglar ~ сорəйлəр ~ soräjlär; 
-йлə ~ jlä varianti Toshkent, Qarshi kabi shevalarda qayd qilinadi: 
kelinglar ~ келъйлə ~ kelijlä, olib boringlar ~ 
ɔбɔръйлə ~ ābārijlä; 

---

48 
 -(ъ)ңlә/(ь)ңlа ~ (i)ηңlə/(ї)ηңlа variantii Xorazm, Qorako‘l va Olot 
shevalariga xosdir: anglanglar (tushuninglar) ~ aңлaңлa ~ aηlaηla, 
ko‘ringlar ~ гөръңлә ~ göriηlä.
III shахsda -сън/сьн ~ sin/sїn, -сун ~ sun, -съ/сь ~ si/sї. -сy/сү ~ 
su/sü affikslari ishtirok etadi: 
-сън ~ sin affiksi barcha shevalarda qo‘llanadi, -сън/сьн ~ sin/sїn 
variantlari singarmonizmli shevalarda faol ishlatiladi: eshitsin ~ 
ъшътсън ~ išitsin (Toshkent), qaytsin ~ қайтсьн ~ qajtsїn (qipchoq); 
-sуn ~ sun varianti Namangan shevasida qayd qilinadi: korsin ~ 
корсун ~ korsun, bilsin ~ билсун ~ bilsun; 
-sъ/sь/sy/sү ~ si/sї/su/sü variantlari Iqon, Qorabuloq shevalarida 
uchraydi: borsin ~ барсь ~ barsї, ishlasin ~ и:шлəсъ ~ i:šläsi, ko‘rsin ~ 
көрсү ~ körsü, qo‘ysin ~ қойсу ~ qojsu; 
-дəг/тəг/лəг 
~ 
däg/täg/läg 
affiksi 
Tojikistondagi 
qarluq 
shevalarida uchraydi: ishlasin ~ ъшлəдəг ~ išlädäg, pishirsin ~ 
бишəртəг ~ bi:šärtäg, olsin ~ 
ɔллəг ~ ālläg. Bu affiks boshqa 
shevalarda qayd qilinmadi, lekin Alisher Navoiy va Husayniylar o‘z 
asarlarida bu maylning III shaxsida -dik affiksini ishlatgan. Alisher 
Navoiyda: 
Telba ko‘nglungni, Navoiy, zabt aylay olmading. 
 
 Emdi chek andin ilik har sori borsa bordik 
baytidagi borsa bordik birikmasi borsa borsin deb tushuniladi.  
Fe’lning funksiоnаl fоrmаlаri 
Sifаtdоsh shаkllаri 
B shakllarda tubandagi affikslsr qatnashadi: 
-р/ар/əр ~ r/аr/är affiksi. Bu affiksning bo‘lishsiz shaklida
-s qo‘shimchasi keladi: Korar-ko‘rmasdan gəpira berma ~ Kөрəр-
көрмəстən гəпърə:əрмə ~ Körär-körmästän gäpirä:ärmä. (Andijon) 
Shevalarda sifatdoshning -ур/үр ~ ur/ür varianti qayd qilinmaydi. Faqat 
adabiy til qolipidagi matnlarda qayd qilinishi mumkin: 
Қалдьрғаш қара болур, 
Қанать ала болур. 
Qaldїrγaš qara bolur, 
Qanatї ala bolуr (shim. o‘zb. shev.); 

---

49 
-мъш/мьш/мүш/муш ~ miš/mїš/müš/muš affiksi. Singarmonizmni 
yo‘qotgan shevalarda faqat -мъш/муш ~ miš/muš varianti qo‘llanadi: 
borgənmish ~ б
ɔргəммуш ~ bārgämmuš (Toshkent), aytganmish ~ 
əйтгəнъмуш ~ äjtgänimuš (Farg‘ona); 
-гəн/кəн/ған/қан ~ gän/kän/γаn/qаn affiksi variantlarining barchasi 
singarmonizmli shevalarda uchraydi: 
Ба:шшьмда 
в
он лə:пəр ба:йьң қы:зьман, 
Ə:лъмдə ду:тарьм, 
в
о:йьн са:зьман. 
А:там-ə:нəм сəвгəнъмə вəрмəсə, 
Аққьн су:ва аққаньма разьман. 
Ba:ššїmda 
v
on lä:pär ba:jїη qї:zїmаn, 
Ä:limdä du:tarїm, 
v
o:jїn sa:zїmаn. 
A:tam-ä:näm sävgänimä värmäsä, 
Aqqїn su:va aqqanїma razїman (Xorazm laparlaridan).
Bu affiks so‘ngidagi n undoshi ayrim shevalarda regressiv 
assimilatsiyaga uchrashi mumkin: kelganlarga qaranglar ~ кегəллəргə 
қарайлəр ~ kegällärgä qаrаjlär (Andijon). Singarmonizmni yo‘qotgan 
shevalarda faqat -гəн/кəн ~ gän/kän varianti ishlatiladi: qo‘ygan ~ 
қойгəн ~ qojgän, topgan ~ т
ɔпкəн ~ tāpkän (Toshkent); 
-əн/ан ~ än/an affiksi o‘g‘uz lahjasiga oid shevalarda uchraydi: 
borayotgan ~ баратьpан ~ baratїran, kelgan ~ гəлəн ~ gälän; 
 
-доғон ~ dоγоn affiksi. Bu affiks shimoliy o‘zbek shevalarida 
uchraydi va u bir variantlidir: boradigan ~ барадоғон ~ baradoγon, 
keladigan ~ кəлəдоғон ~ kälädоγоn;
 -джақ/джəк ~ žаq/žäk affiksi: olmoqci ~ алджақ ~ alžaq, 
ketmoqchi ~ гътджəк ~ gitžäk (Xorazm); 
-ась/əсъ ~ аsї/äsi affiksi: borgim keldi ~ barasьm gəldъ ~ barasїm 
gäldi, ichgim keldi ~ и:чəсъм гəлдъ ~ i:čäsim gäldi (Xorazm); 
-əйчи: ~ äjči: affiksi: borayotgan edim ~ б
ɔрəйчи:дъм ~ 
bāräjči:dim (Quyi Qashqadaryo);
-гучъ ~ guči affiksi Xo‘jand shevasida qayd qilinadi va bu 
affiksdagi 
ъ/i unlisi lab garmoniyasiga uchraydi: boradigan 
edim/eding/edi ~ б
ɔргучудум, бɔргучудуң, бɔргучудъ ~ bārgučudum, 

---

50 
bārgučuduη, bārgučudi. Faqat III shaxs tuslanishidagina bu unli 
lablanmaydi. 
Rаvishdоsh shаkllаri 
Bu shaklda ham bir necha affikslar qatnashadi:
-ə/а/й ~ ä/а/j affiksi. Bu affiks varianti barcha singarmonizmli 
shevalarda bor. Singarmonizmni yo‘qotgan shevalarda faqat -ə/й ~ ä/j 
varianti qo‘llanadi: ketə berdъ ~ кетəвурдъ ~ ketävurdi (Marg‘ilon), 
o‘ynay-o‘ynay ~ oйнaй-oйнaй ~ ojnaj-ojnaj, bora-bora ~ бара-бара ~ 
bara-bara (qipchoq). Xorazm shevalarida uning bo‘lishsiz shakliga yana 
-ън/ьн ~ in/їn ta’kid affiksi qo‘shiladi va bu affiks tarkibidagi a/ə/ä 
unlilari ъ/ь ~ i/ї unlilariga o‘zgaradi: ko‘rmay ketdi ~ гөрмъйън гъттъ 
~ görmijin gitti, olmay ketti ~ алмьйьн гъттъ ~ аlmїjїn gitti; 
-п/ъп/ьп ~ p/ip/їp affiksi. Bu affiksning jarangsiz undosh bilan 
tugagan variantlari barcha shevalar uchun xosdir: ishlab ~ ъшлəп ~ 
išläp, olib ~ aльп ~ alїp, lekin qipchoq shevalarida bir qator 
pozitsiyalarda uning jaranglashgan varianti ham mavjud: borib edi ~ 
барьб/в eдъ ~ barїb/v edi, kelib edi ~ кeлъб/в eдъ ~ kelib/v edi.
-үб/уб/үп/уп ~ üb/ub/üp/up varianti shevalarda uchramaydi, lekin 
adabiylashgan ayrim she’riy (folklor) matnlarda qayd qilinishi mumkin; 
 -гəнъ/кəнъ ~ gäni/käni affiksi. Bu affiks faqat singarmonizmni 
yo‘qotgan shevalarda qayd qilinadi: borgani ~ б
ɔргəнъ ~ bārgäni, 
eshitgani ~ eшъtкəнъ ~ ešitkäni; 
-гънчə/кънчə/ғьнча/қьнча 
~ 
ginčä/kinčä/γїnčа/qїnčа 
affiksi: 
yurguncha ~ йүргънчə ~ jürginčä, borguncha ~ барғьнча ~ barγїnča. 
Men bormaguncha, sen kelma, kuyib-yonib yurguncha ~ Məн 
бaрмaғьнчa сəн гəлмə, күйүп-йаньп йүргънчə ~ Män barmaγїnča sän 
gälmä, küjüp-janїp jürginčä (o‘g‘uz). Adabiy tilda bu shaklda birinchi 
bo‘g‘inda u(у) unlisi keladi. Bu affiksning shimoliy o‘zbek shevalarida
-гъчи:/къчи:/ғьчы:/қьчы: ~ giči:/kiči:/γїčї:/qїčї: variantlari qayd 
qilinadi: ko‘rguncha ~ көргъчи: ~ körgiči:, aytguncha ~ eткъчи: ~ 
etkiči:, borguncha ~ барғьчы: ~ barγїčї:, otguncha ~ атқьчы: ~ atqїčї:; 
-и: ~ i: аffiksi. U o‘g‘uz lahjasi shevalariga xosdir. Adabiy tildagi
-a ravishdosh affiksi ma’nosiga mos keladi: yuradi ~ йүри:dъ ~ jüri:di, 

---

51 
lekin йүри:dъ əдъ ~ jüri:di ädi shaklidagi fe’l adabiy tildagi yurar edi 
shakliga ekvivalent bo‘ladi. 
Adadiy tildagi -gach / кach / qаch affiksining variantlari shevalarda 
uchrashi dialektologik tadqiqotlarda qayd qilinmadi. 
Hаrаkаt nоmi shаkllаri 
Unda uch variantdagi affikslar qatnashadi: 
-мəк/мақ ~ mäk/mаq affiksi o’g‘uz lahjasi uchun xarakterlidir: 
oynamoq ~ ойнамақ ~ ojnamaq, ketmoq ~ гътмəк ~ gitmäk; 
 -ш/ъш/ьш/үш/уш ~ š/iš/їš/üš/uš qarluq-chigil-uyg‘ur lahjasining 
xususiyatidir: bilish ~ бълъш ~ biliš, yig‘ish ~ йьғьш ~ jїγїš, o‘rish ~ 
оруш ~ oruš, ko‘rish ~ көрүш ~ körüš. Singarmonizmni yo‘qatgan 
shevalarda ш/ъш ~ š/iš variantlarigina ishlatiladi;
-в/ув/үв ~ v/uv/üv affikslari qipchoq lahjasi uchun xarakterlidir: 
biluv ~ бълүв ~ bilüv, eshituv ~ ешътүв ~ ešitüv, qoluv ~ қалув ~ 
qaluv.
Shuni ajtish lozimki, harаkаt nоmining har uchala varianti adabiy 
tilga juz’i fonetik tahrir bilan qabul qilingan va adabiy tilning ta’siri 
natijasida bu affikslar shevalarda aralash qo‘llanmoqda.