O„zbekiston respublikasi

 
 

---

24 
Abu Hamid al-G„azzoliyning iqtisodiy 
qarashlari 
 
Al-G‗azzoliy (1058-1111-yillar) boshqa 
arab olimlari kabi jamiyatning falsafiy, etik, 
sotsiologik va iqtisodiy tomonlarini o‗z 
davrining 
ustuvor 
diniy 
e‘tiqodlariga 
bog‗lagan asarlar yozgan. U o‗rta asrlar 
islom dunyosining eng yirik zakovat 
egalaridan biri hisoblanadi. Uning asarlari 
Avliyo Tomas Akinskiyga o‗z ta‘sirini o‗tkazganligi ma‘lum. Uning 
bozorda ko‗ngilli almashuvlarga bergan ta‘rifi o‗n birinchi asrda mehnat 
taqsimoti bilan bog‗liq munosabatlarni muvofiqlashtirishni amalga 
oshirishga imkon bergan.
Dastlabki vaqtlarda bir kishi bug‗doyni ekkan, o‗rgan va yanchgan 
so‗ng xamir qilib non yopgan, vaholanki bu holat bir oilaning mehnati 
natijasi bo‗lishi mumkin. Al-G‗azzoliy o‗z davrida bitta non mingta yoki 
undan ko‗proq ishchi mehnatining mahsuloti bo‗lishi mumkinligini 
kuzatgan. Kengayib borayotgan ixtisoslashuv va mehnat taqsimoti 
iqtisodiy almashinuvga olib kelishini tushunib, barterning qiyinchilik-
larini yengillashtiradigan pulga bo‗lgan munosabatni ko‗rsata olgan. U 
davlat xarajatlari, soliqqa tortish va qarz olish; tanga pullar va tanga 
pullarning arzonlashuvi; foiz va sudxo‗rlik; qay tarzda eng yaxshi usul 
bilan soliq solish, jamiyat bo‗ylab soliq yukini yengillashtirish bilan 
bog‗liq iqtisodiy munosabatlarni ham o‗rgandi.
O‗zining zamondoshlari va deyarli besh yuz yil ularga ergashib 
kelganlar qatorida al-G‗azzoliy iqtisodiyotni boshqa faoliyatlardan 
ajratmadi. Uning o‗rganishlari va ta‘riflashlari har doim iqtisodiy 
faoliyatni cheklagan va ayrim hollarda qoralagan 
kuchli diniy qarashlari nuqtayi nazaridan amalga 
oshirilgan. 
 
Ibn Xaldunning iqtisodiy qarashlari 
 
Ibn Xaldun (1332-1406-yillar) faqat iqtisodiy 
masalalar bilan qiziqmadi. Uning iqtisodiy 
masalalarni o‗rganishga doir qarashlari kattaroq 
kontekstda bo‗lgan. Biz bugun rivojlanish sikli, 
Ibn Xaldun
deb atayotgan qishloq xo‗jalik ustuvorlik qilgan 
Abu Hamid al-G‗azzoliy 
(1058-1111)
 
I 

---

25 
jamiyatdan hunarmandchilik sohasi ustuvorlik qilgan, qo‗shimcha 
iqtisodiy o‗sish va yuqoriroq mehnat samaradorligi mavjud bo‗lgan 
jamiyatga o‗tayotgan jamiyatda paydo bo‗lgan iqtisodiy qarashlarni 
uning keng miqyosli tadqiqotlari asosida o‗rganishimiz mumkin.
Bugungi kun nuqtayi nazaridan qaraganda Ibn Xaldun tomonidan 
ko‗p ―iqtisodiy‖ masalalar: foyda, taklif, talab, narx, jami ortiqcha 
miqdorlar va sarmoyaning shakllanishi kabi holatlar chuqur 
o‗rganilganligi va tahlil qilinganligini ko‗rish mumkin. Ayrim man-
balarda Ibn Xaldun islom dunyosida ilk iqtisodiy qarashlar bilan 
shug‗ullangani qayd etiladi, ayrim bahs va munozaralarga ko‗ra bunday 
taniqlilik al-G‗azzoliyga tegishli. Ulardan avval ming yillik davomida 
mashhur bo‗lib kelgan Aristotel va Platon kabi arab faylasuflari ham 
iqtisodiyotga nisbatan ko‗proq fundamental muhimlikka ega bo‗lgan 
masalalarni o‗rganish jarayonida iqtisodiy faoliyatning dastlabki 
tadqiqotlarida ayrim qiziqarli yutuqlarga erishdilar
6
. 
Bizgacha yetib kelgan eng qadimgi qo‗lyozmalarda (Qadimgi Misr, 
eramizdan avvalgi XXII asr) noib va aholi o‗rtasidagi munosabatlar 
to‗g‗risida fikr yuritiladi. Bu davrda sinfiy ajralish to‗la shakllanmagan 
bo‗lib, boshqaruv ishiga ishbilarmonlarni taklif etish (yuqori tabaqali 
yoki oddiy aholidan bo‗lishidan qat‘iy nazar) kerak, deyilgan.
Qadimgi Misr – Afrikaning shimoliy-sharqida, Nil daryosining quyi 
oqimida joylashgan qadimiy davlat. Miloddan avvalgi 10—6 ming 
yillikda Nil atrofidagi savannalarda tarqoq yashagan qabilalar 
terimchilik, ovchilik, keyinroq esa baliq ovlash bilan shugʻullanishgan. 
Ular orasida qadimiy som xalqlariga mansub qabilalar, barbarlar va 
kushitlar boʻlib, ularning aralashuvidan 
miloddan avvalgi 4ming yillikda Misr xalqi 
vujudga kelgan. Aholi nufusining ortishi 
chorvachilik va dehqonchilikka oʻtishni 
tezlashtirgan, bu esa hududiy jamoalarning 
paydo boʻlishiga olib kelgan. Dehqonchilik 
qilish uchun kanallar, toʻgʻonlar qurish 
zaruriyati tugʻilgan, buning uchun esa oʻzaro 
urushlarda asir tushgan qullar mehnatidan 
foydalanilgan. Natijada jamoada ijtimoiy 
tabaqalanish roʻy berib, urugʻ zodagonlari 
ajralib 
chiqqan, 
qabila 
sardorlari 
6
History of economic thought. Harry Landreth, David C. Colander 49-51 b. 
«Avesto» kitobi 
 

---

26 
podshohchalarga aylangan. Bir qancha mayda quldorlik davlatlari 
vujudga kelgan. Keyinchalik ular oʻrtasidagi kurash natijasida Shimolda 
Quyi Misr, janubda Yuqori Misr podsholiklari tuzilgan. Miloddan 
avvalgi taxminan 3ming yillikda ikkala podsholik birlashib, yagona 
davlat barpo boʻlgan. Misrning keyingi tarixi 4 asosiy davrga boʻlinadi: 
Ilk podsholik (miloddan avvalgi taxminan 3000—2800), Qadimgi 
podsholik (miloddan avvalgi taxminan 2800—2250), Oʻrta podsholik 
(miloddan avvalgi taxminan 2050—1700), Yangi podsholik (miloddan 
avvalgi 1580—1070), Soʻnggi podsholik (Liviya-Sais va Eron) davr 
(miloddan avvalgi taxminan 1070—332).