O„zbekiston respublikasi

 

---

117 
g) qiymat va bahoning shakllanishi 
A.Smit «sarfli» qiymat nazariyasiga asos soldi. U tovarning 
foydaliligi (iste‘mol qiymati) bilan almashuv qiymatini bir-biriga qarshi 
qo‗ydi va almashuv qiymatining shakllanishini tahlil qilishda 
foydalilikni inkor etdi. Keyinchalik, bu nazariyadan ikki qarama-qarshi 
yo‗nalish hisoblangan – iqtisodiy liberalizm va sotsializm vakillari 
o‗zlarining tamoyillarini asoslash uchun foydalandilar. 
A.Smit bozor bahosining beqarorligini talab va taklifdagi doimiy 
o‗zgarishlarning natijasi ekanligini ko‗rsatib o‗tadi. Lekin boylikning 
«haqiqiy» qimmati doimo o‗zgarib turishi mumkin emas. Shuning 
uchun A.Smit o‗z oldiga tovarning «real», «tabiiy» bahosini, ya‘ni 
uning qiymatini topish vazifasini qo‗ydi. Bunda u bir vaqtning o‗zida 
ikki har xil konsepsiyadan foydalandi. Birinchisi – tovarning qiymati 
faqat unga sarflangan mehnat bilan aniqlanadi: qancha ko‗p mehnat 
sarflansa, tovar shuncha qimmat bo‗ladi (bu konsepsiya D.Rikardo va 
K.Marks iqtisodiy ta‘limotlarining asosini tashkil etadi). Ammo ushbu 
qoida A.Smitning fikricha, faqat jamiyat taraqqiyotining dastlabki 
bosqichlarida, «qoloq jamiyatlarda» qo‗llaniladi. Lekin sivilizatsiya-
lashgan jamiyatda tovar qiymatini aniqlashda kapital va yer ham 
hisobga olinadi. Ikkinchi konsepsiya ana shunday paydo bo‗ladi, unga 
binoan tovar qiymatini yaratishda barcha ishlab chiqarish omillari 
(mehnat, kapital, yer) qatnashadi. Shunga muvofiq, tovar qiymati 
mehnat sarflaridan, foyda va yer rentasidan tashkil topadi, ya‘ni ishlab 
chiqarish xarajatlari bilan aniqlanadi.
Ishlab chiqarish
Taqsimot 
 
Ishlab chiqarish Taqsimot 
6.1-rasm. A.Smitning Qiymat (va baho)ning tashkil
topishi to„g„risidagi ikki konsepsiyasi 
Kapital 
Mehnat 
Yer 
Qiymat 
Foyda 
Ish haqi 
Renta 
Mehnat 
Foyda 
Qiymat 
Ish haqi 
Renta 

---

118 
Ushbu rasmda A.Smitning birinchi konsepsiyasi «mehnat» so‗zi 
yaxlit strelka ko‗rinishida aks ettirilgan. Bu qiymatni yaratishda mehnat 
yagona manba ekanligini ko‗rsatdi. Mehnat bilan yaratilgan daromad 
taqsimlanish jarayonida ish haqi, foyda va rentaga bo‗linadi. A.Smitning 
ikkinchi konsepsiyasining asl ma‘nosi «Kapital» va «Yer» so‗zlari 
yozilgan nuqtali chiziq (punktirli) strelka yordamida ifodalangan. Bu 
konsepsiya mahsulot va daromadlarni yaratishda mehnat bilan birga 
kapital va yerning ham ishtirok etishini bildiradi. 
Ular endi qiymatning shakllanishida ishtirok etuvchi omil sifatida 
bo‗ladi. Mehnat ish haqi ko‗rinishida daromad yaratadi, kapital foyda 
ko‗rinishida daromad yaratadi, yer renta ko‗rinishida daromad yaratadi. 
A.Smitning ikkinchi konsepsiyasi oddiy tovar ishlab chiqarishni 
(«qoloq jamiyatni») tahlil qilishdan kapitalistik tovar ishlab chiqarishni 
tadqiq qilishga o‗tish bilan bog‗liq. Aynan kapitalistik tovar ishlab 
chiqarishda jonli mehnat qiymatning yagona manbayi bo‗la olmaydi. 
―Oldin mehnat vositalari ishlab chiqaruvchiga qarashli bo‗lgan. Kapital 
jamg‗arilishi va yerning xususiy mulkka aylanishidan oldingi jamiyatda, 
deb yozadi A.Smit, – mehnat miqdorlari o‗rtasidagi nisbat mahsulot-
larni ayirboshlashning yagona asosi bo‗lib kelgan. Barcha mehnat 
mahsuli ishlab chiqaruvchiga qarashli bo‗ladi va sarflangan mehnatning 
miqdori bahoning yagona o‗lchovi hisoblanadi‖. 
Keyinchalik, kapital jamg‗arilib borgan sari vaziyat o‗zgarib boradi. 
Tovarning qiymati ikki qismga bo‗linadi: bir qismi ish haqiga, ikkinchi 
qismi kapital foydasiga. Kapital egasi yollanma mehnatni ishlatadi. 
Bunda yaratilgan barcha mahsulot ishlab chiqaruvchiga qarashli 
bo‗lmaydi. Uning bir qismi kapital egasiga tegishli bo‗ladi. Bunday 
sharoitda muayyan tovarni ishlab chiqarish uchun sarflangan mehnat 
miqdori tovarning qiymatini aniqlashda birdan-bir manba bo‗la olmaydi. 
A.Smitning fikricha, «tabiiy baho» (qiymat) - bu shunday bahoki, 
uning tarkibiy qismlari mehnat, kapital va yer uchun to‗lanadigan tabiiy 
Me‘yorlarga taxminan mos keladi. Bu tabiiy Me‘yorlar mintaqalar 
bo‗yicha farq qiladi va ular hayot darajasiga, geografik va tabiiy 
sharoitlarga, o‗rtacha xarajatlar darajasiga va boshqalarga qarab 
o‗rnatiladi. Mazkur qoida F.Akvinskiyning «Odil narx» konsepsiyasiga 
o‗xshab ketadi. Ikki yondashuvning farqi shundaki, F.Akvinskiyda «odil 
narx» odamlar tomonidan ongli ravishda o‗rnatiladi, A.Smit bo‗yicha 
esa, «tabiiy baho»ning shakllanishi – obyektiv bozor qonunlarining 
amal qilish natijasidir. 

---

119 
Bozor bahosi «tabiiy baho» atrofida tebranib turadi, u bozor 
holatiga qarab undan yuqori yoki past bo‗lishi mumkin. Ushbu 
tebranish tufayli taklif talabga moslashadi. Agar talab taklifdan kam 
bo‗lsa, bozor bahosi xarajatlardan past bo‗lgan bo‗ladi va tadbirkorlar 
ishlab chiqarishni qisqartiradi. Aksincha, talabning ortishi bahoning 
oshishi va taklifning ko‗payishini rag‗batlantiradi. Natijada bozor 
bahosi «tabiiy baho» darajasiga intiladi. Albatta, axborotning 
yetishmasligi, tabiiy va sun‘iy monopoliyalarning mavjudligi bilan 
bog‗liq holatlar bundan istisno.