О‘zbekiston respublikasi

V-IV asrlarda proza adabiyoti

V asrning ikkinchi yarimlarida she‘riy adabiyotning doirasi borgan sayin torayib, prozada yozilgan asarlar soni beto’xtov ortib boradi va keyinchalik, attika davrining oxiriga qadar nasriy shakl yunon adabiyotining yetakchi turi bo’lib qoladi. Bizning zamonda keng rivoj topgan roman hamda hikoya janrlari V asr attika klassik adabiyoti davrida deyarli butunlay bo’lmagan. Shu sababli antik dunyo kishilarining proza haqidagi tushunchalari, hozirgi zamon kishilarining tushunchasiga mutlaqo to’g’ri kelmaydi. Hozirgi davrda fan sohasiga kiritiladigan tarixiy, falsafiy va boshqa ilmiy asarlarni qadimgi yunonlar estetik zavq uyg’otadigan badiiy adabiyot o’rnida o’qiganlar. Yunonistonda nasr shaklida yozilgan tarixiy, falsafiy va notiqlik asarlari – chinakam badiiy prozaga o’tish yo’lidagi bir dovon bo’lgan.

Asari bizga qadar to’la holda yetib kelgan tarixiy prozaning eng birinchi namoyandasi Gerodotdir. Gerodot taxminan 485 yilda Kichik Osiyodagi Galikarnas shahrida tavallud topgan. Uning otasi ancha badavlat odam bo’lgan. Nima sababdandir ona yurtini umrbod tark etib, hayotining ko’p qismini sayohatda o’tkazadi: Misrni, Eronni, Bobilni, Yunoniston mustamlakasi bo’lgan shaharlarda bo’ladi, ammo uning sevimli oshiyoni Afina bo’lib qoladi. Adib Furiyada 425 yilda vafot etadi. Gerodot o’z asarini “Tarix” ya‘ni “tadqiqot” deb atagan. Asar Eron-Yunon urushiga bag’ishlangan. Biroq yozuvchi Eron-Yunon urushi tafsilotlariga o’tishdan oldin, yunonlarga tanish bo’lgan xalqlarning tarixini ham ma‘lum darajada aks ettiradi. Bu holat Gerodot asarini jahon tarixi darajasiga ko’taradi. Gerodot chinakam tarixshunoslik ilmi endi-endi paydo bo’lib kelayotgan bir paytda ijod qilgan yozuvchidir. Agar Gerodot asariga e‘tibor bersangiz, yozuvchi har qadamda voqealarni to’g’ri va haqqoniy tavsirlashga uringanini ko’rasiz. O’rta osiyo tarixini o’rganish borasida Gerodotning asari ayniqsa juda muhim o’rin tutadi. Muarrix yurtimizning uzoq o’tmishi haqida to’g’ri ma‘lumot berib o’tadi.

Uning aytishicha, Kaspiy dengizning sohillaridan boshlab, Sirdaryoning o’rtasiga qadar cho’zilib boradigan keng sahroda massaget deb atalgan ko’chmanchi qabilalar yashaganlar, ular ekin ekmasdan, faqat chorvachilik bilangina kun kechirganlar, hamma asboblarni va qurol-aslahalarni misdan yasaganlar deb yozib qoldiradi. Yana shuni aytish joizki, “Tumaris” qissasi ham shu yozuvchi tomonidan bizning zamonga qadar yetib kelgandir. Tarixiy prozaning ikkinchi vakili Fukididdir. Fukid ijodining farqi shundaki, u ko’z oldida sodir bo’lgan voqealarni yozadi.

Jamoat oldida so’zga chiqib, unga biron narsani tushuntirish yoki isbotlab berish zaruriyati qadim-qadim zamonlardan beri odamlarni dilkashlikka, so’zamollikka rag’batlantirib kelgan. Hatto Gomer ham o’z poemalarida Nestor, Menelay va Odisseyning gapga nihoyatda chechan bo’lganliklarini qayd etib o’tadi. Notiqlik san‘atining rivoj topishi uchun jamiyatda so’z erkinligi bo’lishi kerak. Yunonistonda majlislarda, kengashlarda, sud yig’inlarida erkin ravishda so’zlash imkoniyati bo’lgan. Notiqlik san‘atining ikki turi vujudga keladi: siyosiy notiqlik va sud notiqligi, keyinchalik uchinchi turi – epidektik, ya‘ni tantanali nutq paydo bo’ladi. Notiqlik san‘atini birinchi marta adabiy janr darajasiga ko’targan va unga ilmiy tus bergan kishilar sofistlar bo’lganlar. Gorchiy hamda Lisiy kabi buyuk zotlar ritorikaning eng mu‘tabar kishilari hisoblanadi. Notiqlik san‘atini yana ham yuksak bosqichlarga ko’targan zot Demosfendir. Demosfen 384 yili Afina shahrida dunyoga kelgan. Demosfen nomi bilan bizga qadar hammasi bo’lib, 61 nutq va 6 maktub yetib kelgan. Olimlarning fikricha shulardan 40 tasi haqiqiy Demosfen ijodiga talluqlidir.

Eramizdan oldingi V-IV asrlarda ilmu-fan taraqqiyoti, san‘at, adabiyot, tarix va notiqlik sohalaridagi yutuqlar bilan bir qatorda yunon falsafasi ham benihoyat keng rivoj topadi. Qadimgi yunon falsafasi idealizm oqimiga asos solgan kishi Platondir (427-347). Uning falsafasiga ko’ra bizning atrofimizdagi butun borliq va jamiki koinot real haqiqat emas, balki chinakam borliqning g’ira-shira soyasidir, deya o’zining “Davlat” nomli asarida buni isbotlamoqchi bo’ladi. O’zining asarlari bilan Yunon ilmu-fanini, falsafiy bilimlarni barkamol etgan ulug’ olim va donish mutafakkir Aristoteldir (384-322). “Poetika” asarida adibning diqqatini ko’proq jalb etgan narsa – tragediya masalasidir. Avtor bu janrni shunday ta‘riflaydi: “Tragediya – muayyan hajmda yozilgan, jiddiy va tugallangan, so’z vositasi bilan har bir qismi ayricha bezatilgan harakatga taqlid etish demakdir. Tragediya harakat orqali odamlarning dilida achinish va qo’rquv uyg’otib, ularni shu xildagi sezgilardan musaffo qiladi” deydi.