O`zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi ajiniyoz nomidagi Nukus davlat pedagogika instituti
Download 5.04 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Adabiyotlar
- Xayol fantaziya. Reja.
- Tayanch siz va iboralar
- Mustashkamlash uchun savollar
- IRODA. Reja.
|
Mustashkamlash uchun savollar 1. Xissiyot, xis qilish nima? 2. Xis qilishda inson sezgilarining irni? 3. Emotsiya nima? 4. Mushabbat xissi deganda nimani tushunasiz? Adabiyotlar: • Umumiy psixologiya. T.: Wqituvchi, 1992. – 512 s. 105 • Nemov R.S. Psixologiya Kn. M.: Prosveshenie – 1994. – 576 s. • G`oziev E. Psixologiya. T.: Wqituvchi, 1994 – 300 b. • Klimov E.A. Osnovi psixologii. Ucheb. M.: YuNITI, 1997. – 295 s. • Godfrua J. Chto takoe psixologiya. T. M.: Mir. 1992 – 496 s. • Karimova V.M. “Ijtimoiy psixologiya asoslari” T. 2004y. • G`oziev E. “Shaxs psixologiyasi” T. 2004y. Xayol fantaziya. Reja. 1. Xayol va uning asosiy turlari va jarayonlari xakida tushuncha. 2. Xayol va muammoli vaziyat. 3. Bolalarning uyi va kattalarning ijodiy faoliyatida fantaziyaning roli. 4. Badiiy va ilmiy ijodiyotda fantaziyaning roli. Tayanch siz va iboralar Shayol, iy, fikr, fantaziya, tasavvur, Xayol yoki fantaziya, tafakkur kabi, yuksak bilish jarayonlari katoriga kirib, kishining iziga xos insoniy sharakteriga ega bilgan faoliyatlarida namoyon biladi. Mexnatning tayyor natijasini 106 xayolga keltirmay turib., ishga kirishib bilmaydi. Fantaziya yordami bilan kutilayotgan natijani tasavvur qilish-inson mexnatining mexnat jarayoni iz tarkibiga zarur tarzda xayolni iz ichiga oladi, Xayol inson ijodiy faoliyatining zarur elementi bilib, mexnatning oxirgi va oralik maxsulotlarida iz ifodasini topadi. Xayol mexnat natijalarini narsalarda gavdalantirishga undaydi va shuning bilan birga muammoli vaziyat aniq bilmagan xollarda ish sharakat programmasini tizishni taminlaydi. Shuning bilan birga xayol aktiv faoliyatni programmalashtiruvchi emas, balki uning urnini almashtiruvchi obrazlar xosil qilish vositasi sifatida yuzaga chiqadi. Xayolning psixik jarayon sifatidagi birinchi va muxim vazifasi shundan iboratki, u mexnatni boshlamasdan oldin uning natijasini tasavvur qilish imkoniyatini beradi. Xayol mexnatning faqat sungi natijasinigina emas (maslan, bitkazilmagan tayyor maxsulot sifatidagi tsol), balki mexnatning oralik maxsulotlarini (mazkur xolda tsolni yasab bitkazish uchun tayyorlanadigan detallarni xam) tasavvur qilish imkoniyatini beradi. Binobarin, xayol odamga faoliyat jarayonida mexnat maxsulotlarining oxirgi va oralik psixik modellarini xosil qilish yili bilan yil-yurik kursatadi. Bu esa mexnat maxsulotlarini narsalar sifatida gavdalantirishga yordam beradi. Xayol tafakkur singari, muammoli vaziyatda, ya`ni masala echishning yangi usullarini kidirib topishda yuzaga keladi. Xayol tafakkur singari, shaxsning extiyojlariga asoslanadi. Extiyojlarni kondirishning soxta, xayoliy jarayoni sodir biladi, ya`ni bu extiyojlarning kondirilishi mumkin bilgan vaziyatni jonli, Erkin, tasavvur qilish mumkin. Xayol jarayonlarida amalga oshiriladigan vokelikni oldindan aks ettirish Erkin tasavvurlar tarzida va konkert obraz shaklida sodir biladi. Shuning bilan bir paytda tafakkur jarayonlarida oldindan aks ettirish olamni umumlashtirib, vositali tarzda bilish imkonii beruvchi tushunchlalar bilan ishlashda sodir biladi. Tafakkur va xayolning uxshash shamda farqlanuvchi tamonlarini karab chikar ekanmiz, muammoli vaziyat oz yoki kup noaniqlik bilan sharakterlanish mumkinligini kursatib itish lozim. Masalaning dastlabki ma`lumotlari, chunonchi, ilmiy problemaning dastlabki ma`lumotlari aniq bilsa, masalni echish yilining moxiyati oldingi bobda yoritilgan tafakkur qonunlariga kiproq tobe biladi. Agar problemali vaziyat kup jixatdan izining noaniqligi bilan ajralib tursa, dastlabki ma`lumotlarni aniq analiz qilish juda kiyin bilsa, boshqacha bir xolni kiramiz. Bunday xollarda xayol mexanizmlari ishga tushadi. Chunonchi dastlabki ma`lumotlarning birmuncha noaniqligi yozuvchining ishiga zarar qiladi. Muammoli vaziyat sharakterlanadigan turli sharoitlarga bo\liq ravishda aynan bir masalaning izi xam xayolning yordami bilan, xam kat`iy tafakkur bilan echilishi mumkin. Vaziyatning noaniqligi nixoyatda katta bilganda, ya`ni bilish shu darajaga kelganda xayol ishlay boshlaydi, deb xulosa chikarshiga asos bordir. Vaziyat qanchalik odatdagidek, aniq va ma`lum bilsa, fantaziya uchun shunchalik kam urin koldiradi. Xayol izining aktivligi va faolligi bilan sharakterlanadi. Shuning bilan birga xayol apparati faqat atrofdagi olamni izgartirishga qaratilgan shaxs ijodiy faoliyatining sharti sifatida foydalanish mumkin. Xayol odamni Amaliy aktivlikka undovchi extiyojlarga javob tariqasida ishlaydi. Lekin ayrim xollarda 107 xayol faoliyatining urnida, ya`ni soxta faoliyat sifatida sharakat qilishi mumkin. Manna shu xollarda odam iziga xal qilib bilmaydigandek kurinadigan masalalardan, turmushning ogir sharoitldaridan, iz xatolarning takibidan vash u kabilardan yashirish uchun real tasavvurlardan izok bilgan fantatsika olamiga vaktincha kirib ketadi. Fantaziya xayotda gavdalanmaydigan obrazlarni yaratadi, amalga oshmaydigan va kupincha amalga oshirib bilmaydigan ish-sharakat programmalarini belgilaydi. Xayolning bunday formasi passiv xayol deyiladi. Odam passiv xayolni ixtiyoriy ravishda yuzaga keltirishi mumkin. Ixtiyoriy ravishda yuzaga keltirilgan, lekin xayotda gavdalantirishga qaratilgan, iroda bilan bo\liq bilmagan xayolning manna shunday obrazlari shirin xayol deb ataladi. Kandaydir kuvonchli yokimli, kizikarli xakida shirin xayol surish xamma odamlarga xosdir. Manna shunday shirin xapyollarda fantaziya maxsulotlari bilan extiyojlar urtasidagi aloqa engil namoyon biladi. Ammo inson xayoliy jarayonlarda shirin xayol surish xollari kiproq bilsa, bu shaxsning passivligidan dalolat beruvchi nukson xisoblanadi. Agar odam passiv bilsa, u kelajakda yaxshi xayot uchun kirashmasa, uning xozirgi xayoti esa kiyin, kungilsiz bilsa, bunday xolda u izining extiyojlari Tila kondiriladigan, itsagan narsasini kulga kirita oladigan, xozirgi paytda umid xam kila olmaydigan biror mansabni egallaydigan soxta xayotni kup vakt xayol qiladi. Passiv xayol ixtiyorsiz ravishda xam yuzaga kelishi xam mumkin. Bunday ixtiyorsiz ravishda yuzaga keladigan passiv xayol asosan ong faoliyatining, ikiknchi signal setsimasining susayishida, odam vaktincha sharakatsizlik xolatida, uykusirash xolatida, uyeusirash xolatida, affekt xolatida, uyku (tush kirishda), ongning kasallikka uchrab bizulishida (gallyutsinatsiyada) vash u kabilarda sodir biladi. Agar passiv xayolni ixtiyoriy va ixtiyorsiz turlarga bilish mumkin bilsa, aktiv xayolni ijodiy va qayta tiklovchi xayol turlariga bilish mumkin biladi. Iz asosida yozilganlarga muovik keladigan obrazlar sistemasini yaratuvchi xayol qayta tiklovchi xayol deyiladi. Xox darsliklarni, Xox badiiy adabiyotlarni ukishda, geografik kartani yoki tarixiy tasvirlarni urganishda xayol xayol yordami bilan bu kitoblarda, suratlar va xikoyalarda aks ettirilgan narsalarni qayta tiklashga ti\ri keladi. Stereometriyani urganishda kerak biladigan fazoviy xayol chizmalarni va shar xil rasmdagi natural xajmli narsalarga diqqat bilan karashda rivojlanadi. Ijodiy xayol qayta tiklovchi xayolning bajaradigan vazifasi aniqlab olingach, fantaziya obrazlarining yaratilishini amalga oshiradigan jarayonlar karab chiqilishi va ularning strukturalarini aniqlash lozim. Odamga Amaliy va ijodiy faoliyatlarida yil kursatiuvchi fantaziya obrazlari kanday qilib paydo biladi shamda ularning tizulishi kanday? Fanataziya yaratgan shar kanday yangi obrazda eskilik, ilgaridan ma`lum bilgan belgilar kurinib turadi, yangilik bilan eskilik urtasida izchillik saqlanib koladi. Bu xolat badiiy ijodda katnashadigan xayolga nisbatan K. Pautsovskiyning aytgan quyidagi gaplari bilan ifoda kilinishi mumkin: «Shar bir minut bexosdan tashlangan shar bir siz va nigox, shar bir chukur ma`noli yoki xazilomiz fikr, odam yuragining uchub tushgan terak momigi yoki tungu suvdagi yildiz shulasi singari, bilinar bilinmas shar bir sharakati- bilarning xammasi oltin changi zarrachalaridir. Biz, adabiyotchilar, bu millionlar zarrachalarni un yillar davomida tuplab olamiz, 108 izimiz sezmagan xolda yigib kotishmaga aylantiramiz va undan sung anna shu kotishmadan izimizning «oltin gulimiz» bilmish- roman yoki poemalarni tayyorlaymiz». Fantaziya obrazlarining paydo bilishi odam miyasi faoliyatining natijasidir. Xayol boshka xamma psixik jarayonlar kabi, katta miya yarim sharlari putslok qismining finktsiyasi xisoblanadi. Xotiraning fiziologik asosi muvakkat nerv bo\lanishlarining titashi va ularning keyinchalik aktuallashishidan (qayta tiklanishi, tormozlanishidan) iboratdir. Agar xotira jarayonlarida paydo bilgan bo\lanishlar keyinchalik qayta tiklanscha, xayol jarayonida odamning xayoti davomida xosil kilingan bo\lanishlar sistemasi giyo emiriladi. (bizulib ketadi) va yangi sistemaga birlashadi. Bunday birlashish exztiyoj yoki kandaydir bevosita taassuot orkali miya putsida etarli darajada kuchli kizgolish manbaini xosil qilish natijasida bilishi mumkin biladi. Shunday qilib xayol kilayotgan odamda nerv xujayoralarining gruppalari yangicha boglanadi. Xotira obrazlariga nisbatan fantaziya obrazlariga sharakterli bilgan yangilik va qisman uxshashlik anna shunga, ya`ni nerv xujayralarining yangicha bo\lanishiga bo\liqdir. Xayol katta miya yarim sharlari putsining funktsiyasi xisoblanadi. Shuning bilan birga xayol strukturasining murakkabligi va uning xissiyotlar bilan bo\liqligi xayolning fiziologik mexanizmlari faqat miya putsi bilan emas, balki miyaning chukurrok qismlari bilan bo\liq deb taxmin qilishga asos beradi. Fantaziya obrazlarining tarkib topishi va ularni faoliyat jarayonlariga kushishga miya yarim sharlari putsi bilan birga katnashuvchi miyaning anna shunday chukur qismlari- gipotalam-limbik sistemasidir. (gipotolomus uning kadimgi putslok va putslok otsi qismlari bilan bo\lanishi miya tsvolining yarim sharlarga chikaverishida, oldingi qismi atrofida «limb» yoki chegara xosil qiladi.) Eksperementlar bilan shular aniqlanganki, lipotalam-elimbik sistema zarralanganda, odam psixikasida iziga xos bizulish sodir biladi; odamning xatti-sharakatlari giyo ma`lum programma bilan boshkarilmayotgan va bir-biri bilan boglanmagan, aloxida-aloxida, shu bilan birga iz-izicha etarli darajada murakkab va bir butun sharakatlardan iboratdek tasavvur tu\iladi. Mazkur xolda xatti-sharakatni rejalashtirishga, kelajakdagi sharakatlarning programmasini tizushga javobgar bilgan miyaning strukturasi zararlangan deb taxmin qilish mumkin. Yuqorida kursatib utkanimizdek, xayolning eng oddiy, kundalik lekin extimol, shuning bilan birga eng muxim roli Ayni shu xati-sharakat rejasini, programmasini ishlab chiqishdan iboratdir. Bolaning etakchi faoliyati uyin bilib koladigan bogcha yoshidagi davrida maktabda ta`lim olishning dastlabki yillari xayol jarayonlarining bark urib rivojlanishi bilan sharakterlanadi. Xayolga boy ozuka beruvchi rolni uyinlar bolaga shaxsning kimmatli sifatlarini chukurlashtirish va mutsaxkamlash imkonini beradi. (dadillik, barqarorlik, kattiylik, batartiblik, topkirlik vash u kabilar); xayolik vaziyatda izining va izgalarning xatti-sharakatlarini tasavvurdagi real personajning xati- sharakati bilan takkoslab, bola zarur baxolash va solishtirishlarni amalga oshirishni irganadi. 109 Faoliyatni amalga oshirish va tashkil qilish uchun \oyat muxim axamiyatga ega bilgan xayolning izi faoliyatning shar xil turlarida tarkib topadi va bola sharakat kilmay kuygandan sung yukolib ketadi. Bogcha yoshidagi davrda bola xayoli atsa-sekin tashki tayanchga (datsavval uyinchoklarga) suyanadigan faoliyatdan sizlar bilan sodda ( chupchaqlar tukish, tarixiy vokealarni aytish, she`r tukish) va badiiy ijodiyotni amalga oshirishga imkon beradigan mutsakil, ichki faoliyatga aylana boradi. Bolaning xayoli nutqni izgartirish munosabati bilan, binobarin , katta odamlar bilan qiladigan munosabatlari jarayonida rivojlanadi. Nutq bolalarga shu paytgacha xech kachon kurmagan narsalarini tasavvur qilish imkonini beradi. Shu ransa ayonki, nutq taraqqiyotidan orkada qolish xayolning taraqqiyotiga xam ta`sir va xayolning orkada qolishiga, kambagallashiga olib keladi. Kichik bolalarda (bogcha yoshidagi davrda) fantaziya ijtimoiy tajribaning izlashtirishning muxim shartlaridan biri sifatida yuzaga chiqadi. Tashki olam xakida ti\ri, adekvat (mos) tasavvurlar bola ongida xayol prizmasidan utib tasdiklanadi. Bu jixzatdan «teskari kursatkich» juda ibratlidir. «teskari kursatkich»ni xamma bolalar yaxshi kiradilar (turt yoshli kizcha shunday ashula aytadi: «Bir burda sut va bir xurmocha pirogman».) . «Teskari kursatkichlar» bolalar xayolining maxsulidir. «Teskari kursatkichlar», fantaziyaning boshka obrazlari kabi, odatdagi obraz xosil qiladigan elementlarning urnini almashtirish yordami bilan shamda emotsional kulgili xollarga bilgan extiyojlarning ta`siri otsida yasaladi. Shu narsa muximki, vokelikni ataylab bizub kursatadigan bu «Teskari kursatkich»ning yonida, bu bilmogur narsalarni inkor qiluvchi etalon sifatida, olamni ti\ri tasvurlash mavjuddir. Aks xolda ular yanada chukurrok urnashib kolgan bilar edi. Narsalarni noti\ri, fantatsik boshqarish («Kizil kalpokcha burini eb kuydi») narsalar urtasidagi qonuniy bo\lanishlarni angalshga yordam beradi va bolaning bilish faoliyatida ishonchli tayanch biladi. Ijodiy faoliyatga xamma vakt fantaziya kushilgan biladi. Birok xamma vakt xam odamning Amaliy sharakatlarida xayol jarayonlari darxol amalga Osha bermaydi. Kupincha xayol jarayonlari odam amalga oshirishni itsaydigan obrazlar shakliga, ya`ni aloxida ichki faoliyat shakliga kirib oladi. Manna shunday kelajakda odam xoxlaydigan obrazlar orzu deb ataladi. Orzu- odamning vokelikni izgartirishga qaratilgan ijodiy kuchlarni xayotga tadbik qilishning zarur shartlaridan biridir. Orzu xayotni ilmiy kira bilishning eementidir. Xayotni oldindan ilmiy kira bilish xususan xalk xujalgini rivojlantirishning davlat rejalari \oyat katta rol` uynaydigan bizning mamlakatimiz uchun katta axamiyatga ega. Iz-izidan ravshan kurinib turibdiki, fantaziya eng kup kullaniladigan soxa bilmish san`at va adabiyotning ijodiy faoliyatida zaruriy element bilib xizmat qiladi. Rassom yoki yozuvchining ijodiy faolitida katnashadigan xayolning muxim xususiyati uning kiz jixatdan emotsionalligidir. Yozuvchining miyasida x`osil bilgan obraz, vaziyat syujetining tusatdan izgarishi ijodiy shaxsning emotsional soxasi uchnu xizmat qiladigan iziga xos «Boyituvchi mexanizmdan» itkazilgan biladi. Yozuvchi, rassom va musikachi turli tuy\ularni boshidan kechirar va ularni badiiy obrazlarda gavdalantirar ekan, iz navbatida kitobxok, tomashabinlarni, eshituvchilarni xissiy kechinmalarni 110 kechirishga, azoblanishga va xursand bilishga majbur etadi. Genial Betxovenning simfoniyalari va sonatalarida musikali-obrazli ifodalangan jushkin xissiyotlari juda kup musikachilar avlodi va tinglovchilarda xudi shunday xissiyotlarni uygotmokda. Xozirgi vaktda xozirgi zamon psixologiyasining eng itsikbolli soxalaridan biri ilmiy ijodiyot psixologiyasidir. Mitaxasislar tamonidan bu soxa buyicha amalga oshirilgan juda kup tadqiqotlar ilmiy va texnika ijodiyoti jarayonlarida xayolning rolini aniqlashga bagishlangan. Bu bilim soxasi ish olib boradigan yillaridan biri ilmiy kashfiyotlar tarixidir. Agar zarur darajada yuksak tarakkiy etgan biror fanning tarixiga karaydigan bilsak, nazariy kontseptsiyaning etarli rivojlanganligini , matematikaning keng kullanilishini va shuning kabilarni kiramiz. Ishonch bilan aytish mumkinki, fanning dastlabki tarkkiyot boskichlarida u boshdan oxirigacha fantatsik farazlar bilan tulib toshgan edi, chunki usha paytlarda xali juda kup narsalar ravshan emas edi va farazlar, taxminlar bilan tuldirilar edi. Bilimlar soxasi rivojlanishi bilan birga unda juda kup narsalar barqarorlashadi va xayolga zarurot kolmaydi. Lekin narsalarning bunday xolati izok davom etmaydi. Ilmiy bilimlarning tuplanishi va tadqiqot metodalariningn takomilashishi tufayli xatto eng barqaror Fan soxasi xam iz taraqqiyoti yilida kupchilik tamonidan kabil kilingan sexemalarga sigmaydigan va bu sxemalar bilan tushuntirib bilmaydigan faktlarga duch keladi. Mustashkamlash uchun savollar 1. Shayol deganda nimani tushunasiz? 2. fantaziyaning ijobiy shislatlari? 3. Shayol surish nima? 4. Fantaziyaning meshnat jarayonidagi irni? Adabiyotlar: • Umumiy psixologiya. T.: Wqituvchi, 1992. – 512 s. • Nemov R.S. Psixologiya Kn. M.: Prosveshenie – 1994. – 576 s. • G`oziev E. Psixologiya. T.: Wqituvchi, 1994 – 300 b. • Klimov E.A. Osnovi psixologii. Ucheb. M.: YuNITI, 1997. – 295 s. • Godfrua J. Chto takoe psixologiya. T. M.: Mir. 1992 – 496 s. • Karimova V.M. “Ijtimoiy psixologiya asoslari” T. 2004y. • G`oziev E. “Shaxs psixologiyasi” T. 2004y. 111 IRODA. Reja. 1. Iroda xakida tushuncha. 2. Shaxs va irodaviy faoliyat. 3. Iroda akti va uning strukturasi. 4. Shaxsning irodaviy sifatlari va ularning tarikb topishi Tayanch siz va iboralar Iroda, inson irodasi, iroda kuchi, qat`iylik. Tabiiy va madaniy, moddiy va ma`naviy extiyojlar tufayli yuzaga keladigan va maqsadga muofiklik sharakterini kasb etadigan shaxs aktivligi turli sharakatlarda amalga oshiriladi. Oila shu sharakatlar yordamida odam tevarak atrofdagi olamni qayta izgartiradi. Manna shu sharakatlarning xammasi ixtiyorsiz va ixtiyoriy sharakatlardan iborat ikki kategoriyaga bilinishi mumkin. Ixtiyorsiz sharakatlar anglashilmagan yoki etarli darajada anglanmagan mustaqqil (mayllar, kursatmalar vash u kabilar)ning paydo bilishi natijasida amalgan oshiriladilar. Bilan aql impulsiv sharakterga ega bilib, ularning aniq rejasi bilmaydi. Odamning sarosimalik affekti, daxshat, ajalanish va shuning kabi boshka xolatdagi xatti sharakatlari ixtiyorsiz sharakatlarga misol bila oladi. Ixtiyoriy sharkatlar maqsadni anglashi va maqsadning amalga oshirilshini ta`minlaydigan operatsiyalarni taxminan tasavvur qilishni taqozo qiladilar. Ixtiyoriy sharakatlarning aloxida guruxini irodaviy sharakatlar deb atalgan sharakatlar tashkil qiladilar. Maqsadga erishish yilida turgan karama krashiliklarni bartaraf qilish uchun zur berish bilan bo\liq bilgan va ma`lum maqsadga yunaltirilgan ongli sharakatlar irodaviy sharakatlar deb nomlanadi. Iroda inson aktivligining aloxida formasidan iboratdir. Iroda odamning iz xatti sharaktalarini izi boshkarshini, bir kator boshka intilish bilan aqllarni tormozlashini taqozo qiladi; iroda ongli ravishda kuyilgan maqsadga muofik turli sharakatlar katorini tashkil qilishi kizda titadi. Irodaviy faoliyat shundan iboratki, bunda odam iz-izini idora qiladi, izini kulga oladi, izining xususiy ixtiyorsiz impulslarini nazorat qiladi va kerak bilib kolgan paytda ularni yukotadi. Irodaning namoyon bilishi, ya`ni odam tamonidan turli ishlarning va irodaviy sharakatlarning setemali tarzda amalga oshirilsh bunday ish sharkatlarda ongning ishtirok qilishi bilan bogli shaxs aktivligidir. Bu erda yuzaga kelgan vaziyatni baxolash, kelajakdagi sharakatlar uchun yil-yurik tanlash, maqsadga erishish uchun kerak bilgan vositalarni tanlash, qarorga kelish va shuning kabilarni kursatshi mukin. Shuning uchun bunday irodaviy sharkatlarni amalga oshirishga odam ongli sharakat qiluvchi shaxs sifatida butunlay jalb kitlingan biladi. Irodaviy faoliyat psixologik jixatdan bir kator muxim xususiyatlar bilan sharakterlanadi. 112 Umumiy irodaviy faoliyatni yoki aloxida iroda aktinii amalga oshirishning muxim xususiyatlaridan biri amalga oshirilayotgan sharakatlarning erkin ekanligini angnlashdan «xoxlasam unday xoxlasam bunday kilaman» deyishdan iboratdir. Iroda shaxsning tarkib topgan kiyofasi, odamning ishtimoiy xayoti sharoitida shar xil tasurotlarning natijasi sifatida paydo bilgan simtivlarning sharakteri va xayotiy maqsadi bilan bo\liqdir. Shuning bilan birga irodaviy faoliyatning bevosita sababchisi sifatida irodaviy sharakatlarni belgilab beradigan turli tuman xayotiy sharoitlar bilishi mumkin. Odamning irodaviy faoliyati ob`ektiv jixatdan boglangandir, lekin bunday iroda psixologik jixatdan amalga oshirilishiga odam javobgar bilmagan kandaydir majburiy tashki zaruriyat degan ma`no kelib chikmaydi. Bunday tasavvur qilish xatodir. Irodaviy faoliyatning sharakterli xususiyati shundan iboratki, irodaviy sharakatlarni odam oila vakt shaxs sifatida amalga oshiradi. Xudi manna shuning bilan bo\liq ravishda irodaviy sharakat odam Tila ravishda javob beradigan ish siftaida ichdan kechiriladi. Irodaviy faoliyat tufayli odam kup jixatdan izini shaxs sifatida angalydi, iz xayot yili va takdirini izi belgilashligini anglaydi. Odamning irodaviy sharakterlari murakkab psixologik mazmun bilan sharakterlanadi. Psixologik jixatdan iroda aktining nimadan ibrot ekanligini, uning zvenolari, strukturasi (tizulishi) kanday ekanligini ochish juda muximdir. Shar kanday irodaviy sharakat datsavval odam oldida tu\iladigan maqsadni taqozo qiladi. Boshqacha qilib aytganda, odam u yoki bu sharkat orkali nimaga erishmokchi ekanligini anglaydi. Odam iz sharakterini izgartirishi lozimligini, kandaydir extiyojlarni kondirish keraqligini va shuning kabilarni anglaydi. Odam muayyan maqsadga intilayotganini, uning belgilangan maqsadini kulga kiritishga nima majburp qilishini tushuntirish sharakat motivlaridir. Odatda odamning oldida u yoki bu xildagi jalb qilish xususiyatiga ega bilgan turli maiqsadlar paydo biladiyu odamga bu maqsadlarni tanlashga, ularning ma`kulligi yoki noma`kulligini, uning xozirgi xayoti uchun yoki xayotining ancha izok boskichlari uchun axamiyati baxolashga va xozirgi payt uchun eng muxitm shamda eng keraqli xisoblanganini ajratishga ti\ri keladi. Kishida muayyan maqsadga erishish itsagi tu\iladi. Masalan kasbni izgartirish, ukishga kirish. bilan shu munosabat bilan irodaviy sharakatning muxim boskichi, ya`ni kuyilgan mmaqsadga kanday erishishni unga erishish yillari kanday bilishni, kanday sharakatlar bu maqsadga olib borishini uylash boskichi paydo biladi bunday uylavb kirishda ba`zan u yoki bu yilning maqsadga muofikligini chamalab kirish , maqsadga erishini real qiladigan vositalarni tanlash amalga oshiriladi. Anna shu jarayonlarning xammasi iz moxiyati jixatidan iroda akti tarkibiga kirgan intellektual momentalr xisoblanadi. 113 Faqat qarorga kelishni e`tirof kilmaydigan muloxazalarni chamalab kirishgina emas, balki izaro bir- birini inkor qiluvchi sharakatlarni amalga oshirishga undovchi extiyojlar ob`ekti izining axamiyati jixatidan qanchalik izaro barobor bilsa, bunday kirash xam shunchalik kuchli biladi. Motivlar kirashi natijasida qarorga kelish paydo biladi: shubxalanish va ikkilanishlarni chetga surib tashlab, qarorni amalga oshirish kerak biladiyu agar qarorga kelingandan sung xam «shubxalanish kurti» odamni bezovta qilishda davom eta bersa, bunday irodaviy sharakat xakikiy xayratdan, kuyilgan maqsadga intilishdan maxrum biladi. Bir kator xollarda qarorga kelishning izi boshka kuchli extiyojlarning ta`sirini zaruriy tarzda engish bilan bo\liq bilgan deyarli jiddiylik sharakterilagi nixoyat darajadagi ichki zur berish bilan bo\lik biladi. Izidagi karshiliklarni engish uchun bilgan bunday zarurat (izining ayrim istaqlari, mutsaxkamlanib kolgan yaramas odatlari, turmush xodisalariga nisbatan urganib kolgan, lekin ma`kullanmaydigan axlok jarayonlari vash u kabilar bilan kirashi) kechirilish irodaviy aktning sharakterli sifati bilgan irodaviy zur berish bilan bo\liq. Biz iroda akti xakida gapirganimizda shuni esdan chikarmasligimiz kerakki, irodaviy zur berishni ichdan kechirish faqat qarorga kelishda paydo bilmaydi. Irodaviy zur berish juda kup xollarda kabil kilingan qarorni ijro etishda \oyat intensiv darajaga erishadi. Buning sababi shundaki, kabil kilingan qarorni ijro etish kupincha sub`ektiv va ob`ektiv tartibdagi bir kator karshiliiklarga duch keladi. Ti\ri iz-izi bilan bilgan kurashda qazongan galaba ijobiy sharakterdagi xissiyotlarni yuzaga keltiradi: iz utsinglan xukmron bilishing bilan bo\liq kechinmalar, iz kuchingni anglash, iz oldingga kuygan muxim maqsadlarga erisha olishingni anglash. Lekin shunga karamay, irodaviy zur berish, zur berishni ichdan kechirish \oyat kuchli bilishi mumkin. Iz-izidagi karshiliklarni engish bilan bir katorda, biz jiddiy karshiliklarni engish bilan bo\liq bilgan irodaviy faoliyatga duch kelamiz. Shunday qilib irodaviy faoliyat uchun sharakterli bilgan iroldaviy zur berish kupincha faqat qarama- qarshi motiivlar urtasida ixtilof bilgani uchun emas (ba`zan bunday ixtilof bilmaydi), balki kabil kilingan qarorni batamom ijro etish uchun ob`ektiv sharakterga ega bilgan karshiliklarni engishga ti\ri kelganligi uchun ob`ektiv sharakterga ega bilgan karshiliklarni engishga ti\ri kelganligi uchun yuzaga keladi. Irodaviy faoliyat odamning xatti-sharakatlarini uning olamga ongli shaxs sifatida kuygan axamiyatli maqsadlariga muofik ravishda boshkaradi. Odam izining ideallariga , \oyalariga ishonch akidalariga beradigan baxolariga va iz-iziga beradigan baxolariga mos kelmaydigan istaqlarni va sharakatlarni paydo kilmaslikka , ularni tormozlashga sharakat qiladi. Shunday qilib, iroda izining muxim funktsiyalaridan birini, ya`ni xatti-sharakatlarini tormozlash, nazorat qilish, boshqarish funktsiyalarini namoyon qiladi. Irodaviy soxa shar doim odamni aktivlikka undaydi. Bir kator muofakkiyatli sharakatlarni amalga oshirish odamda iziga ishonch xolatini paydo qiladi. Muvaffakkiyatli amalga oshirilgan shar kanday 114 irodaviy sharakat faqat beixtiyor ravishda iziga yil ochibgina kolmay va bila irodaviy sharakatlarning bajarilishini englishlashtiribgina kolmay (odam izidan irodaviy zur berishni talab qiladigan sharakatlarni bajarishda «mashklanadi»), balki odamdagi irodaviy sifatlarning yanada tarakkiy etishiga undaydi. Irodaviy faoliyatda shaxsning tegishli irodaviy sifatlari namoyon biladi va tarkib topadi. Irodaviy faoliyat turli odamlarda turlicha sodir biladi: ayrim odamlar kat`iy biladilar, boshka bir odamlar esa-kat`iy bilmaydilar, ba`zi odamlar qarorga kelishda mutsakil biladilar, boshka bir odamlar , aksincha, shar narsaga ishonaveradigan biladilar. Odamning xatti-sharakatlarida iroda aktinii amalga oshirish usullari va ularning iziga xos tipik namoyon bilishi aniqlik va batqarorlik kasb etsa, ular shaxsning sharakterli irodaviy sifatiga aylanadi. Biz bu erda shaxs irodaviy sifatlarning faqat mutsakillik , dadillik kat`iylik, izini tita bilish kabi eng muximlari utsida tuxtalib itamiz. Mutsakillik irodaviy sharakatlar motivlarida vash u bilan birga qaror kabil qilish sharakterida namoyon biladi. Mutsakillikning moxiyati shundan iboratki, odam izining ish sharakatlarini tevark atrofdagilarning tazyiki tasodifiy tasurotlar bilan emas, balki iz ishonch –akidalari, bilimlari va tegishli vaziyatda kanday ish titishi keraqligi xakidagi tasavvurlariga asoslanib belgilaydi. Paydo bilgan maslani echishda kurinadigan mustaqillik rivojlangan irodaning sharakterli xususiyati xisoblanadiyu mutsakillikning qarama-qarshi tamoni ta`sirlanuvchanoikdadur 2. Dadillik shaxsning shunday irodaviy sifatiki, bunda odam iz vaktida va ortiqcha ikkilanishlarsiz etarli darajada asoslangan qarorga keladi va shundan sung ularni uylab xayotga tatbik qiladi. Bu muxim iroaviy sifatning qarama-qarshi tamoni jur`atsizlikdir. qaror kabil qilish vaktida jur`atsizlik namoyon bilishi mumkin. Odam kanday ish tutushi lozimligi xakida ikkilanadi, shubxalanad, motivlar kirashi tamom bilmslik darajasida chizilib ketadi. 3. Dadillik bilan bir katorda kat`iylik uylab kuyilgan qarorni muvaffakkiyatli amalga oshirishni ta`minlovchi \oyat muxim sifatdir. Kat`iylik odamdan izok vakt davomida xech bir pasaymaydigan irodaviy zur beri shva kuch kuvvatni taqozo qiladi. 4. Inson irodaviy faoliyatining yuksak darajasi uning izini tita bilishi (matonatchilik, esankiramaslik)da juda yaqqol namoyon biladi. Anna shu izini tita bilish kabil kilingan asosli qarorni bajarishga xalakit beruvchi mayllarni iziga buysundira olishdan iboratdir. Iroda odamning izi ma`kul kurmaydigan xislarni – achchiglanish, affektlar, kurkish, gazablanish, kaxrlanish, umidsizlanish vash u kabilarni ushlab qolishda namoyon biladi. Kimmatli irodaviy sifatlarni xosil qilishda odam shaxsining kator yaxshi ifodlangan xususiyatlari ijobiy ta`sir qiladi. Birinchi navbatda rivojlangan burch xissi, xayotiy maqsadlarning aniqligi, bu maqsadlarga erishishga extiros bilan intilish ijobiy ta`sir qiladi. Manna shularning barchasi odamning xatti-sharakatlarida aktivlikning namoyon bilishiga, intilishlaridagi kat`iylikka keraqli bilgan 115 sharoitlarni paydo qiladi shamda oldiga kuyilgan maqsadlarga erishishni ta`minlovchi bir kator sharakatlarni amalga oshirishga olib keladi. Odam irodaviy sharkatlarini amalga oshirishi, irodaviy zur berishi, izidagi karshiliklarni engishi (jaxolat, yalkovlik, yomon odatlar, tasodifiy kayfiyatlarga berilishi) va shuning bilan birga, tevarak atrofdagi karshiliklarni engishi tufayli unda qaror kabil qilish qobiliyati, kat`iylik, izini tita bilishi (matonatlilik) kabi kimmatli irodaviy sifatini kundalik qiyinchiliklarni engishdan boshka xech narsa yaxshi tarkib toptira olmaydi. Odamning irodaviy sifatlarini tarkib toptirishda kollektivning roli kattadir. Kishi irodasini tarbiyalashda kishi izi a`zosi bilishi bilan faxrlanib, uning fikrlari bilan xisoblashadigan kollektivning rpoli kattadir. Odam izini maxkam boglangan deb xis qiladigan kollektivda izi uchun ibratli xatti sharakat namunalarini kiradi. Muvaffakkiyatloi irodaviy sharakatlar tufayli odam iz kuchiga ishonch xosil qiladi, usayotganini sezadi va boshkalar bilan birgalikda qiladigan faolyatidang tobora kip qanoatlanish xissini kechiradi. Download 5.04 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|