O`zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi ajiniyoz nomidagi Nukus davlat pedagogika instituti
Download 5.04 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Adabiyotlar
- 79 Diqqat. Reja.
- Tayanch siz va iboralar
- Mustashkamlash uchun savollar.
- TAFAKKUR. Reja.
Mustashkamlash uchun savollar 1. Xotira nima? 2. Esda SAqlash nima? 3. Unutish nima degani? 78 4. Ixtiyoriy esda olib qolish deganda nimani tushunasiz? 5. Ong osti tushunchasi? Adabiyotlar: • Umumiy psixologiya. T.: Wqituvchi, 1992. – 512 s. • Nemov R.S. Psixologiya Kn. M.: Prosveshenie – 1994. – 576 s. • G`oziev E. Psixologiya. T.: Wqituvchi, 1994 – 300 b. • Klimov E.A. Osnovi psixologii. Ucheb. M.: YuNITI, 1997. – 295 s. • Godfrua J. Chto takoe psixologiya. T. M.: Mir. 1992 – 496 s. • Karimova V.M. “Ijtimoiy psixologiya asoslari” T. 2004y. • G`oziev E. “Shaxs psixologiyasi” T. 2004y. 79 Diqqat. Reja. 1.Diqqat utgrisida tushuncha. 2.Diqqatning psixologik mexanizmi. 3.Iquvchilar diqqatini rejali ravishda shakllantirib borish. 4.Diqqat va faoliyat. Tayanch siz va iboralar Diqqat, diqqat va faoliyat, diqqatning bilinuvchanligi, diqqatning yinaltirilganligi. Odamga juda kup tashki qiz\aluvchilarr ta`sir qilib turadi, odamda shar turli bir xil extiyojlar biladi. Shu extiyojlarga mos keladigan tashki kizgalish shaxs uchun shar xil axamiyat kasb etadi. Ayni paytda juda katta axamiyat kasb etgan ichki mayllar bilan tashki kizgatuvchilarning izora munosabati psixik faoliyatning tanlovchilik sharakterida ifodalanadi. Ma`lum ob`ektni mukarrar tanlab olish diqqatning ishtiroki bilan amalga oshiriladi. Diqqat psixik faoliyatning yunaltirilishi. Va shaxs uchun ma`lum axamiyatga bilgan ob`ekt utsida tuplanishidan iboratdir. Yunaltirilishi psixik faoliyatning tanlovchilik sharakteri, ob`ektni ixtiyoriy psixik faoliyatning tanlovchilik sharakteri ob`ektni ixtiyoriy yoki beixtiyoriy tanlash tushuniladi. Psixik faoliyatning yunaltirilishi deganda, faqat anna shu faoliyatni tanlashgina tushinilib kolmay, balki anna shu tanlanganligini saqlab qolish va kulllab-kuvvatlash xam tushuniladi. Iquvchilar diqqatini jalb qilish anchagina kiyinligini shar kanday pedogog biladi. Lekin iquvchilar uchun kerak bilgan vakt davomida xamisha saqlab turish ason bilavermaydi. Buning uchun maxsus pedogogik ususllardan foydalanish zarur biladi. Shuning uchun psixik faoliyatning yunaltirilish deganda, faqat uning tanlovchilik sharakterigina tushunilib kolmay, balki uni ozmi-kupmi vakt davomida saqlab turish tushuniladi. Diqqat psixik faoliyatning yunaltirilish bilan birga uning tuplanishini xam takozo qiladi. Psixik faoliyatning bir joyga tuplanishi mazkur faoliyatga xech kanday aloqasi bilmagan xamma boshka narsalardan boshka xamma faoliyatdan diqqatni chalgitish demakdir. Diqqat ma`lum nerv markazlarining kizgalishi va miyadagi boshka nerv markazlarining tormozlanishi bilan bo\liqdir. Bu esa sub`ekt uchun axamiyatli bilgan kizgatuvchilarni ajratishi, ya`ni psixik faoliyatning yunaltirilishining sodda misoli sifatida orientatsiyarefleksini kursatish mumkin. Shar kanday yangidan yuzaga kelagan kizgatuvchi, agar u etarli darajada intensiv (kuchlanishga ega) bilsa, tegishli kizgalish jarayonini yuzaga keltiradi, bu refleks I.P.Pavlov aytganidek, «nima u» degan refleks bilan ifodalanadi. Bu esa sodda turdagim diqqatning fiziologik asosidir. Diqqatning kup daraja murakkabrok tarzda namoyon biladigan turlariga nisbatan nerv va sekretor jarayonlari bu tarika sinchiklab urganish ishlari xali amalga oshirilmagan. Birok «aktivatsiya reaktsiyasi» diqqatning shar kanday turi uchun muayyan 80 darajada sharakterli deb taxmini qilish mumkin. Orengatsiya (bilib olish) anchagina murakab bilishi mumkin. Bu faoliyat yangi ob`ektni tushunib olishga qaratilgan shartsiz refleks bilangina cheklanmaydi. Diqqat assotsiatsiya yili bilan anglash va izining yangiligi bilan farq kilmaydigan, lekin sub`ekt uchun favkulodda aloxida axamiyat kasb etgan ob`ektlarni idrok qilish bilan bo\liq bilishi mumkin. Jiddiydiqqat , odatda, iziga sharakterli bilgan tashki ifodalar bilan bo\liq biladi: narsani yaxshilab idrok qilishga qaratilgan sharakatlar bilan (tiqilib karash, diqqat bilan eshitish) ortiqcha sharakatlarni tuxtatish, nafas olishni sekinlashtirish, diqqat uchun sharakterli bilgan yuz sharakatlari bilan bo\liq biladi. Biz diqqatni karatishi maqsad qilib kuygan paytimizda psixik faoliyatning yunaltirilishi va tuplanishi ixtiyorsiz sharakterga ega bilishi yoki kutilmaganda favkuloddaligi bilan odamni iz-izicha jazb etib oladi. Odam iziga ta`sir kilayotgan narsalarga, xodisalarga yubajarilayotgan faoliyatiga berilib ketadi. Bizga tanish va yokimli ovozni radio orkali eshitar ekanmiz, diqqatimiz beixtiyor ishdan chalgib , radioga kulok sola boshlaymiz. Ixtiyorsiz diqqat kanday sabablarga kira yuzaga keladi? Nima sababdan diqqatni ba`zan biron narsa jalb qiladi?. Bu urinda biz, odatda, diqqatni jalb qilish xususida bir-biri bilan ziyach boglanib ketgan murakkab sabalar komleksiga egamiz. Bu sabalarni analiz qilish maqsadida biz ularni shartli suratda turli kategoriyalarga bilamiz, bunda eng oddiylaridan boshlab, eng murakkablarga itamiz. Xaqiqatda esa faqat bir kategoriyadagi sabalarning ta`sir qilishi kamdan-kam uchraydi. Kupchilik xollarda biz bir necha kategoriyadagi sabalarning izaro birlashgan xoldagi ta`siriga duch kkelamiz. Birinchi xoldagi kategoriyadagi sabablarga tashkaridan kizgatish sharakteri kiradi. Bunga, datsavval, kizgatuvchining kuchi va intensivligini (tezligini) kiritish mumkin. Faraz kilaylik, iquvchilar maktabda, sinf xonasida kandaydir yozma ishni bajarib utiribdilar. Xamma yok nisbatan jimjit, binobarin, maktab iquvchilari ozmi-kupmi iz mashgulotlari bilan band bilib ketishgan. Ular kuchadagi shovkin suron ovozlarni, masalakn utib ketayotgan tramvaylar, avtobuslar va boshka shuning kabilarni ovozlarini paykamaydilar birok tusatdan kaerdandir, juda yakin bir joyda kutilmaganda ogir bir narsaning yiqilishidan kattik bir ovoz eshitiladi. Ravshanki, buk attik urilish ovozi iquvchilarning diqqatini beixtiyor jalb qiladi. Etarli darajadl kuchli bilgan shar kanday kizgatuvchi: katik ovoz, Erkin nur, kuchli silkinish diqqatimizni beixtiyor iziga jalb etadi. Bunda kizgatuvchining absolyut kuchidan kira, nisbiyo kuchi muximrok rol uynaydi. Kizgalishlar urtasidagi kontrats aloxida axamiyatga egadir. Kizgalishning izok vakt davom etishi va shuning bilan birga, narsaning fazodagi tutgan urninng kattaligi muximdir. Atrofdagi narsalarga nisbatan iz xajmi jixatidan katta bilgan ob`ekt diqqatimizni iziga tezrok jalb qiladi. Kiska muddatda ta`sir etilsa, u osonrok paykaladi. Kizgatuvchining tuxtab-tuxtab ta`sir qilishi muxim axamiyatga egadir. Bizga doim ta`sir qilib turuvchi yoru\likka qaraganda ma`xlum vakt oraligidagi yonib-uchib turuvchi yoru\lik 81 diqqatimizni iziga tezrok jalb qiladi. Xudi shuningdek, kizgaluvchining tuxtatilishi xam kontrats asosida diqqatimizni jalb qilishi mumkin. Agar iquvchi bir xil shovkinda , masalan ventiltor shovkinida dars tayyorlayotgan bilsa, u shovkinni paykamay kuyishi mumkin.. ammo shovkinning tuxtatilishi essa iquvchining diqqatini jalb qiladi. Izgatuvchining tashki sharakteriga bo\liq bilgan diqqatni biz diyarli «majburiy diqqat» deb xisoblashimiz mumkin. Pedogogik amaliyot, albatta, diqqatni tugdiruvchi ana shu kategoriyadagi sabablar bilan xisoblashmogi lozim. Ixtiyorsiz diqqatni yuzaga keltiruvchi ikkinchi kategoriya sabablarga tashki kizgatuvchilarning odamning ichki xolatiga va avvalo odamda mavjud bilgan ex-tiyojlarga mos kelishi kiradi. Kornimiz och paytida ovkatdan darak beruvchi shar kanday kizgatuvchilar, ya`ni ovkat xakidagi gap, tarelkalarning kushni xonadan eshtilayotgan takur-tukur ovozi, mazali xid diqqatimizni beixtiyor iziga jalb qiladi. Korni tuk va shuning bilan birga, shu chogda boshka bir ish bilan band bilgan odam bilarning birontasin6i xam sezmasligi mumkin. Fiziologik jixatdan olaganda , bu sabablarning ta`sirini Uxtomskiy tavsiya etgan dominantga jarayoni asoslash mumkin. Diqqatning yuzaga keltiruvchi ikki sabablarga Yana ilgarigi tajribalarning ta`siri, jumladan, mavjud bilimlarimizning va tasavvurlarimizning ta`siri shamda , shuning bilan birga , kupincha, diqqatni tashkil qilishda juda katta axamiyatga ega bilgan malaka va odatlarning ta`siri kiradi. Diqqatni jalb qilishga inson shaxsi umumiy yinalishining va jumladan, diqqatni yuzaga keltirishningn mxim sabalaridan biri bilgan qiziqishlarning ta`siri nixoyatda kattadir. Nimaiki narsa bizag bevosita kizikarli bilsa , diqqatimizni iziga beixtiyor jalb qiladi. Bu xoll shar kimga izining shaxsiy tajribasidan juda yaxshi ma`lum. Bolaning ilk yoshida xam, maktab yoshidagi paytlarida xam, diqqatni jalb qilish uchun kiziktirishning ta`siri ayniksa kattadir. Ixtiyoriy diqqat ixtiyorsiz diqqatdan shunisi bilan farq qiladiki, u narsalarga kabil kilingan qarorlar ta`siri va ongli suratda kizlangan maqsadlarimiz asosida karatiladi. Agar ixtiyorsiz diqqatda ish bizni iziga shunchaki iz-izicha jalb qilib olsa, ixtiyoriy diqqatda biz diqqatimizni karatishimiz uchun iz olidmizga ongli suratda maqsad kuyamiz, qiyinchiliklarni engib, diqqatni tuplash uchun kirashib va shar kanday boshka narsalarga berilmaslik uchun iroda kuchini sarflab, diqqatimizni ongli suratda biror ishga karatamiz. Demak ixtiyoriy diqqat ixtiyorsiz diqqatdan sifat jixatidan farq qiladi. Birok bu xoll ixtiyoriy diqqatning bizning xissiyotlarimiz bilan mutsaxkam bo\liq bilishiga mutlaqo xalakit bermaydi. Ammo ixtiyoriy dikatga anna shu xamma momentlar bevosita ta`sir etmay, balki bavosita ta`sir etadi. Bu ta`sir ongli suratda kizlangan maqsad vositasi bilan amalga oshiriladi. Ixtiyoriy diqqat, xudi ixtiyorsiz diqqat kabi odamning qiziqishlari bilan bo\liqdir. Lekin agar ixtiyorsiz diqqatda qiziqishlar bevosita bilsalar, ixtiyoriy diqqatda qiziqishlar , asosan, bavositalik sharkteriga ega biladilar. Bunday qiziqishlar-maqsad bilan bo\liq bilgan, faoliyat natijalari bilan bo\liq bilgan, qiziqishlardir. Faolityaning izi bizni bevosita kiziktirmasligi mumkin. Ammo faoliyatni bajarishda yuklangan vazifani xal qilish uchun zarur bilgani tufayli anna shu maqsad nuktai nazaridan faoliyat biz uchun kizikarli bilib koladi. Ixtiyoriy diqqatdan tashkari, diqqatning Yana bita turini kayd etib 82 itish lozim, bu diqqat, ixtiyoriy diqqat kabi, maqsadga kartilgan turi bilib, lekin doimiy irodaviy zur berishni talab kilmaydi. Kiyin bir arofmetika masalasini echib utirgan iquvchini tasavvur qilib kuring. Datsavval bu masala iquvchini kiziktirmasligi mumkin. Iquvchi bu masalni echishga faqat uni xal qilish lozim bilganligi uchun kirishadi. Masala juda kiyin , u kuvchi uni avval boshda xech kanday yil bilan xao kilolmaydi, xa deb boshka narsalarga chalgiy beradi: iquvchi ba`zan derazaga karaydi, ba`zan koridordan eshitilayotgan ovozlarga kulok soladi, ba`zan xech kanday maqsadsiz, kogozga nimaqlarnidir chizib utiradi. Iquvchining diqqati ixtiyoriy diqqatdan muvofiklashtirilgan ixtiyoriy diqqatga aylanadi. Muvofiklashtirilagn ixtiyoriy diqqatni ixtiyorsiz diqqat bilan almashtirilib bilmaydi, chunki, muvofiklashtirilgan ixtiyoriy diqqat ongli suratda kizlangan maqsadlar bilan bo\liq biladigan ongli qiziqishlar bilan kullab turiladi. Ikkinchi tamondan, muvofiklashtirilgan ixtiyoriy diqqat sof ixtiyoriy diqqatga uxshamaydi, chunki muvofiklashtirilgan ixtiyoriy diqqat paytida irodaviy zur berish yuk yoki diyarli bilmaydi. Shuning uchun diqqatning bu maxsus turi ixtiyorsiz diqqatga nisbatan xam, ixtiyoriy diqqatga xam sifat jixatidan farq qiladi. Diqqat kup tamonli jarayondir. Datsavval diqqatning barqarorligidan iborat bilgan tamonini ajratib kursatishimiz mumkin. Diqqatning bilinishi – psixik faoliyatning shunday tashkil kilinishiki, bunda Ayni bir vaktning izida ikkita yoki undan xam kup ish-sharakat bajariladi. Iz diqqatini billa olish bir kator kasblar, uchun masalan, uchuvchilar, shofyorlar, pedogoglar va boshkalar uchun katta axamiyatga egadir. Ukituvchi darsda iquv materialini bayon etar ekan, izining fikrini kizatib borishi, gapirayotgan gaplarini izi eshitish va shuning bilan birga , iquvchilar uni kanday eshitayotganlarini bilish uchun butun sinfni kizatib borishi kerak. Diqqatning muxim tamoni uning keuchishidir. Ya`ni uning bir faoliyat turidan boshka bir faoliyat turiga tez itish qobiliyatidir. Diqqatning kuchirilishiga ba`zan Ayni bir ivaktning izida idrok kilinadigan, ikkita izora farqlanadigan kizgatuvchini aks ettirishda murojat qilishga ti\ri keladi, bir- biridan farq qiluvchi ikkita kizgatuvchining ta`sirini Ayni bir vaktninng izida darxol bilib bilmaydi. Misol tariqasida komplikatsiya deb atalgan , ya`ni bir vaktning izida ta`sir qiluvchi, uygkunlashgan ikkita kizgatuvchining ta`sirini tekshirish yuzasidan itkazilgan tajribani keltirish mumkin. Parishonxotirlik diqqatning salbiy tamonini tashkil etadi. Parishonxotirlik deganda, kupincha, ishga nixoyat darajada berilliyu ketish shungib ketish natijasi deb tushiniladi, shunday paytda odam atrofdagi narsalarni mutlaqo paykamay kuyadi. Albatta, ishga bunchalik chukur berilib ketish bita faoliyat bilan batamom band bilib ketsakgina mumkin biladi. Xaqiqatda esa kandaydir birok ish bilan shugullanar ekanmiz, biz, kupincha, tevarak-atrofdagi sharoitning izgarishini xam kizatib turishimiz, ya`ni iz diqqatimizni billa olishimiz lozim biladi. Iquv jarayoni ixztiyoriy diqqatni tarbiyalash uchun aloxida axamiyatga egadir maktab mashgulotlarining intizomlashtiruvchi ta`siri, dars davomida sinfda utirish, ukituvining sizlarini eshitish zarurati, chalgimaslik bilarning xammasini ixtiyoriy diqqatni 83 tarbiyalashda katta rol uynaydi. Shar turli ta`lim shilari maktabdagi iquv mashguloti utsudia ongining yinalganligi va tuplanganligini saqlab turish talab kilinadi. Mustashkamlash uchun savollar. 1. Diqqat nima? 2. Diqqatning bilinuvchanligi deganda nimani tushunasiz? 3. Ixtiyoriy va ixtiyorsiz diqqat nima? 4. Parishonxotirlik nima? Adabiyotlar: • Umumiy psixologiya. T.: Wqituvchi, 1992. – 512 s. • Nemov R.S. Psixologiya Kn. M.: Prosveshenie – 1994. – 576 s. • G`oziev E. Psixologiya. T.: Wqituvchi, 1994 – 300 b. • Klimov E.A. Osnovi psixologii. Ucheb. M.: YuNITI, 1997. – 295 s. • Godfrua J. Chto takoe psixologiya. T. M.: Mir. 1992 – 496 s. • Karimova V.M. “Ijtimoiy psixologiya asoslari” T. 2004y. • G`oziev E. “Shaxs psixologiyasi” T. 2004y. 84 TAFAKKUR. Reja. 1.Tafakkur xakida umumiy tushuncha, tafakkur sharakteristikasi. 2.Tafakkur jarayon sifatida. Tafakkurni tadqiq etishning ijtimoiy axamiyati. 3. Tafakkur va xissiy bilish. Tafakkur turlari. 4. Tafakkurning individual xususiyatlari. 5. Mustaqil fikrlash so\lom ma`naviyatning mezoni sifatida. Tayanch siz va iboralar Tafakkur, bilish, anglash, bilish turlari, tafakkur turlari. Tafakkur- nutq bilan chambarchas bo\liq muxim bir yangilik qidirish va ochishdn iborat psixik jarayondir, boshqacha qilib aytganda, tafakkur vokelikni analiz va sentiz qilishda uni bevosita va umumlashtirib aks ettirish jarayonidir. Tafakkur Amaliy faoliyat asosida xissiy bilishlardan paydo biladi va xissiy bilish chegarasidan ancha tashqariga chiqib ketadi. Bilish faoliyati sezish va idrok qilishdan boshlanadi va keyin tafakkurga utib ketishi mumkin. Birok itsagan tafakkur, xatto eng rivojlangantafakkur xam xamisha xissiy bilish bilan, ya`ni sezgilar, idroklar va tasavurlar bilan boglangan biladi. Tafakkur faoliyati izining butun materialini faqat bita manbadan, ya`ni xissiy bilishdan oladi. Tafakkur sezgilar va idrok qilish jarayonlari orkali tashki olam bilan bevosita boglanadi shamda shu tarika tashki olamni aks ettiradi. Kandaydir bir tanaga tegib turgan kuldan kelayotgan sharakat sezgisi anna shu tananing sharorat xolatini bir xilda sharakterlab Bera olmaydi. Mana shu sharorat sezgisi, birinchidan, mazkur narsaning issiklik xolati bilan, ikkinchidan odamning iz xolati bilan (ya`ni ikkinchi xolatda xamma narsa odamning shu gall kulni kanday narsaga tekgizib turganligiga bo\liq) belgilanadi. Sub`ektning bilish lozim bilgan ob`ekt bilan izaro ta`siri natijasini faqat xissiy bilish doirasidagina anna shunday umumiy, majmui bevosita bilaqlarga tila ajratish mumkin emas ekan, demak sezgi va idroklardan tafakkurga itish lozim biladi. Tafakkur qilish davomida tashki olamni bundan keyingi, yanada chukurrok bilish amalga oshiriladi. Buning natijasida narsalar, vokealar, xodisalar va boshka shuning kabilar urtasida murakkab izaro bo\lanishlarni ajratish, echish mumkin biladi. Tanning sharorat xolatini aniqlash bilan bo\liq bilgan yuqoridagi oddiy misolning izidan Yana foydalanamiz. Bu xolda –tafakkur tufayli-yuqoridan kursatilgan shar ikki izaro bo\lanish xolatini bir-biridan kandaydir ajratish, abtsraktsiyalashtirish imkoniyati tu\iladi. Bunga bevosita bilish yili bilan erishiladi. Odam tafakkur jarayonida sezgi, idrok va tasavvur ma`lumotlaridan foydalanadi, lekin shu bilan birga , odam tafakkur jarayonida xissiy bilish chegarasidan chetga chiqadi. Boshqacha qilib aytganda, odam tafakkur jarayonida tashki olamdagi shunday xodisalarni , ularning xususiyatlari va izaro munosabatlarini bila boshlaydiki, ular sezgi va idroklarimizda bevosita mutlaqo berilmagan biladi shamda shuning uchun ummuiy bevosita kizatish 85 mumkin bilmaydi. Abtsarakt , mavxum, bavosita tafakkur tufayli, bunday kizga kurinmaydigan elementlar zarrachalarninng vokelikda xaqiqatdan borligi va ma`lum, mutlaqo ob`ektiv xususiyatlarga ega ekanligini isbotlash mumkin biladi. Bevosita kizatib bilmaydigan zarrachalarning bu xususiyatlarini xam tafakkur jarayonida ti\ridan-ti\ri yil bilan emas, balki boshqacha yil bilan, ya`ni bavosita yil bilan bilinadi. Shunday qilib xissiy bilish etarli bilmay kolgan yoki xatto ojizlik qilib kolgan joyda tafakkur boshlanadi. Tafakkur sezgi, idrok va tasavvurlarning bilish bilan bo\liq bilgan ularning chegaralaridan tashqariga xam chiqib ketadi. Odamning tafakkur faoliyati uchun faqat xissiy bilish bilan izaro aloqada bilishgina bilan izaro aloqada bilish xam muxim axamiyatga egadir. Anna shunda inson psixikasi bilan xayvonlar psixikasi urtasidagi printsipial farqlardan biri namoyon biladi. Xayvonlarning elementar, juda sodda tafakkuri xamma vakt ayoniy-sharakat tafakkuri boskichida koladi; ularning tafakkuri xech vakt mavxum, bavosita bilish darajasiga etmaydi. Faqat siz paydo bilgach, bilinayotgan ob`ektdan ma`lum bir xususiyatni ajratib olib, uni maxsus siz yordamida tasavvurda yoki tushunchada mutsaxkamlash, kayd qilish imkoniyati tu\iladi. Tafakkur sizda izining zaruriy moddiy kobigiga ega biladi. Tafakkur faqat siz orkali boshkalr uchun va izimiz uchun xam bevosita reallikka aylanadi. Inson tafakkurini, u kandlay shaklda amalga oshirilmasin,. Tilsiz amalga oshirib bilmaydi. Fikrning nutqida ifodalanishi uning tarkib topishidagi muxim shartlardandir. Shunday qilib, inson tafakkurininng ijtimoiy tarixiy moxiyatini ochik oydin namoyon qilib beradi. Bilish insoniyat tarixi davomida egalalangan barcha bilimlarning izchilligini zaruriy tarzda taqozo qiladi. Bilimlarning bu tarixiy vorisligi ularni kayd qilish, mutsaxkamlash va esda saqlaganda bir odamdan boshka odamga, bir avloddan boshka bir avlodga itkazish yili bilangina sodir bilishi mumkin. Bilishning barcha bunday asosiy natijalarining anna shunday kayd kilinishi til yordami bilan kitoblarda, jurnallarda, chizmalarda va boshka kabilarda amalga oshiriladi. Tafakkukr faoliyati insoniyatning tarixiy taraqqiyoti davomida bilimlarni izlashtirish uchun xam (masalan, bolalar tamonidan izlashtirilishi) va mutldako yangi bilimlarni ochish, egallash datsavval olimlar tamonidan kashf etilishi uchun xam zaruriy asos bilib koladi. Bilishning til yordami bilan kayd kilingan asosiy yutuk va natijalarining majmui, ya`ni Fan sistemasi shaklida tarkib topgan bilimlar –fizika, ximiya, biologiya, sotsiologiya, psixologiya va boshka shuning kabilar xosil biladi. Bilishning mazkur tarixiy taraqqiyoti va natijasi xosil bilgan ilmiy bilimlar sistemasi bilish nazariyasi (ya`ni falsafaning bir qismi bilgan gnoseologiya) va logika predmetini tashkil qiladi. Bilish nazariyasi falsafiy predmet bilib , butun bilish faoliyatininng eng umumiy qonuniyatlarini irganadi. Bilish nazariyasining falsafiy nixoyat darajada umumiy jarayonlari asosida inson tafakkurlari bir-birini izaro tuldiruvchi ikkita konkert aloxida fanlar tamonidan, ya`ni formal logika va psixolgiya tamonidan urganiladi. Logika tafakkurning mantiqiy formalarini -tushuninchalarini, xukmlarni va xulosa chiqarishlarni irganadi. Tushuncha shunday bir fikrki, bu fikrda vokelikdagi narsa va xodisalarningn umumiy, muxim, farq qiladigan (maxsus) belgilari aks ettiriladi. Masalan odam tushunchasining tarkibiga mexnat faoliyati, 86 mexnat kurollarini ishlab chiqarish, nutq vash ular kabi nixoyatda muxim belgilar kiradi. Manna shu zaruriy beelgilar odamlarni xayvonlardan farqlaydi. Tushunchalarning mazmuni xukmlarda ochiladi, xukmlar xamisha siz shaklida , ya`ni ogzaki va yozma shaklda, ovoz chikarib yoki iz ichida va boshka shuning kabi shakllarda ifodalanadi. Xukm vokelikdagi narsa va xodisalar urtasida mavjud bo\lanishlarning yoki shu narsa va xodisalarga xos bilgan xususiyat va belgilar urtasidagi bo\lanishlarningn aks ettirilishidan iboratdir. Xukmlar ob`ektiv vokelikni kanday aks ettirilishlariga karab, ular chin yoki yolgon bilishlari mumkin. Chin xukmlar narsalar bilan ularning xususiyatlari urtasidagi vokelikda mavjud bilgan bo\lanishlarni ifodalaydi. Xukmlar umumiy, jiz`iy va yakka biladi. Umumiy xukmlarda mazkur guruxdagi mazkur sinfdagi xamma narsalar ti\risida nimalardir tasdiklanadi. (yoki inkor kilinadi). maslan , «Xamma baliklar oy kuloklari (jabrasi) bilan nafas oladi» . Jiz`iy xukmlarda tasdiklash yoki inkor qilish xamma narsaga talukli bilmaydi, balki ayrim narsaga tallukli biladi. Yakka xukmlarda tasdiklash yoki inkor qilish faqat bita narsaga tegishli biladi. Boshka xukmlarni keltirib chikaradigan asosiy xukmlar xulosa chiqarishning asoslari deb ataladi. Ikkita asosiy tur xulosa chiqarish bir-biridan farq kilinadi. indivud xulosa chiqarish (indutsiya. deduktiv xulosa chiqarish (deduktsiya). Indutsiya jiz`iy xodislardan, misollardan va boshka shuning kabilardan (ya`ni jiz`iy xukmlardan) umumiy koidalarga karata (umumiy kxukmlarga karata) xulosa chiqarishdir. Masalan, temir xam, miss xam, alyuminiy xam, platina xam va boshka shuning kabilar elektr tokini itkazish xususiyatiga ega ekanliklarini aniqlanganidan sung bu barsa jiz`iy, ayrim-ayrim, yakka faktlarni bita umumiy xukmda: «Xamma metallar elektr tokini itkazadi» deb umumiylashtirish imkoniyati tu\iladi. Deduktsiya aksincha, umumiy koidalardan (xukmdan) jiz`iy xodisaga, faktga, misolga, vokeaga va boshka shuning kabilarga karata xulosa chiqarishdan iboratdir. Deduktiv xulosa chiqarishning eng keng tarkalgan turlaridan biri sillogizmdir. quyidagicha muxokama yuritish induktiv muxokama yuritmay,… balki umumiydan jiz`iyga va yakkaga karata muxokamani yuritish sillogizmga misol billa oladi. Xamma metallar elektr tokini itkazadi. Kalay-metaldir. Demak, kalay elektr tokini itkazadi. Mana shunday sillogitsik deduktiv formula yordami bilan ikkita asosdan (umumiy va jiz`iy asosdan) kalayning elektr tokini itkaza olishligi ti\risida xukm chikarildi. Sillogizm tafakkurning juda sodda va shuning bilan birga, juda tipik, mantiqiy formasidir. Anna shunga uxshash fikr yuritish usullari va formularlari asosida odam izining tafakkur faoliyati davomida foydalanadigan ma`lum bir tushunchlarini xukmlarni bir-biri bilan solishtirib kirishi mumkin. Barcha isbotlash jarayoni masalan, matematika teorimasini isbotlash, oqibat natijada shar 87 turli xukmlarni tushunchalarni va shuning kabilarni bir-biri bilan solishtiruvchi soillogizm zanjiri sifatida kurilgan biladi. Sillogizm va deduktsiya shamda induktsiyaning barcha formalari tufayli, shar kanday tafakkur isbotli, ishonchli, qarama-qarshiliksiz biladi, demak, ob`ektiv vokelikni ti\ri ( adektiv) aks ettiradi. Shuning uchun tafakkurning tushuncha, xukm va xulosa chiqarish bu formalarini maxsus ravishda urganuvchi formal loika, shuning bilan birga , fikrlash faoliyatining \oyat muxim qonuniyatlarini xam irganadi. Formal logika predmeti- tafakkurning xamma tamonlarini iz ichiga olmaydi, balki uning faqat bir tamonini iz ichiga oladi, u biz yuqorida kurib utkanimizdek, tafakkurning nixoyatda muxim tamonidir (tafakkurning mantiqiy formalari). Formal logika fikrning allakachon yuzaga kelgan giyo tayyor tamonalrini – tushunchalarni, xukmlarni va boshka shuning kabilarni tekshiradi shamda ular urtasidagi ma`lum munosabatlarni irganadi. Shuning bilan birga formal logika bu fikrlarning ya`ni tushunchalar, xukmlar va xulosa chiqarishlarning paydo bilish shamda rivojlanish bevosita sharoitlaridan chetlashadi, abtsraktlashadi. Umumiy va jiz`iy xamma vakt ajralmas izaro bo\liqlikda namoyon biladi. Formal logika , chunonchi, tafakkurning xissiy bilish bilan izaro bo\lanishdan Tila suratda chetlashadi. Boshqacha qilib aytganda formal logika psixologiyadan farq qilib, bizning tafakkurmiz sezgilar, idrok va tasavvurlar asosiad konkret kanday paydo bilishini shamda mazmunan boyishini aslo tadqiq kilmaydi. Mantiqiy formalarda, masalan, sillogizmda giyo allakachonlar qotib kolgan, butunlay tugullangan, Tila, aniq va oxirigacha ifodalangan fikrlar, ya`ni tafakkurning tayyor maxsulotalari, natijalari bir-biri bilan solishtirib kuriladi. Psixologiya individning tafakkur jarayonini irganadi, ya`ni psixologiya ma`lum bir fikrning kanday paydo bilishi va rivojlanishini tadqiq qiladi. Madomiki, tafakkur jarayoni va uning natijalari chambarchas bo\liq va biri ikiknchisisiz yashay omas ekan, demak psixologiya logika bilan izaro maxkam boglangan shamda tafakkurni urganishda biri ikkinchisini tuldirib boradi. Tafakkurni jarayon sifatida psixologiya jixatidan tadqiq qilish ma`lum bir bilish natijalarini xosil bilishiga olib keladigan ichki, yashirin sabablarini urganish demakdir. Boshqacha qilib aytganda ,masalan, istagan pedogogik ta`sir odamga ti\ridan-ti\ri va bevosita emas, balki bavosita ravishda , giyo izimcha, mazkur odamning psixik xolati orkali, ya`ni odaining xisssiyotlari, fikrlari va boshka shuning kabilari bilan bo\liq ravishda ta`sir qiladi. Tafakkur jarayoni avvalo analiz, sintez va umumlashtirishdir. Analiz-ob`ektning muayyan bir tamonlarini, elementlarini, xossalarini, bo\lanishlarini, munosabatlarini va boshka shuning kabilarni ajratib olib, urganilayotgan ob`ektni shar xil bilaqlarga va komponentlarga (tarkibiy qismlarga) bilish demakdir. 88 Biron bir narsani analiz qilish davomida bu narsaning \oyat muxim axamiyatli, keraqli, kizikarli va boshka shuning kabi muayyan bir xususiyatlari juda kuchli kizgatuvchisi biladi va shuning uchun bunday xususiyatlar olidngi katorga chiqib oladilar. Bunday kizgatuvchilar kuchli kizgalish jarayonini (datavval bosh miya qismida) yuzaga keltiradi. Analiz bilan sentiz xamma vakt izaro bo\liqdir. Ular urtasidaga ajralmas birlik taqqoslash bilan bo\liq bilgan bilish jarayonining izidayok yaqqol namoyon biladi. Tevarak atrofdagi olam bilan tanishishning dastlabki boskichlarida turli ob`ektlar avvalo taqqoslash yili bilan bilib olinadi. Takkoslanayotgan narsalarni umumlashtirish davomida-ularni analiz qilish natijasida –kandaydir umumiylik ajraladi. Demak shar kanday muxim xususiyat shuning bilan birga bir xil narsalarning mazkur guruxi uchun umumiy xususiyat xam xisoblanadi, ammo aksincha emas: shar kanday umumiy (uxshash) xususiyat mazkur guruxdagi ob`ektlar uchun muxim xususiyat bilolmaydi. Iquvchiga masalaning shartlarini (chizmaning va shuning kabilarni xam) izgartirib tavsiya qilish iquvchining ishi bilmay, balki ukituvchining ishidir. Izlashtirilgan bilimlarni kuchirishni ti\ridan ti\ri shart sharoitni izgartish bilan boglash-tashki, pedagogik ta`sirni (ukituvchi tamonidan masala shartini izgartirish) iquvchilar fikrlash faoliyatlarining natijasi bilangina, ya`ni kuchirish yoki kuchirmaslikning tashki fakti bilan boglash, munosabat urnatish degan ma`noni bildiradi. Bu erda xali iquvchi tafakkur jarayonining izi xakida, manna shu tashki natijaga olib keluvchi faoliyatining ichki, spetsifik qonuniyatlari xakida xech narsa deyilmaydi. Xaqiqatda masala shartlarini izgartirish psixologik jixkatdan iquvchining fikrlash faoliyati uchun kulay sharoit yaratildi, degan ma`noni anglatadi. Masala shartlarini izgartirish iquvchiga tavsiya kilingan masalani analiz qilishi, masalaning eng muxim momentlarini ajratishi va ularni umumlashtirilishi uchun yordam beradi. Bir masalaning echish usulini boshka maslaga kuchirish uchun bu masalalar urtasidagi eng muxim umumiy tamonlari ochish kerak biladi. Analiz (sentiz xam) umuman tafakkur odamning boshka shar kanday faoliyati kabi xamma vakt shaxsning kandaydir extiyojlariga asoslanadi. Agar extiyojlar bilmasa xech kanday faoliyati xam bilmaydi. Sof tafakkurning izi, fikr yuritish jarayoni iz-izicha fikr yurtimaydi, ulmaydi, balki ma`lum qobiliyat, xis-tuygu va extiyojlarga ega bilgan odam, individ, shaxs fikr yuritadi. Fikr yuritish faoliyatning xtiyojlar bilan chambarchas bo\liqligida shunday muxum bir fakt namoyon biladiki, shar kanday tafakkur shar doim shaxsning tabiat, jamiyat va boshka Tila aks ettiruvchi tafakkuridir. Masalan iquvchi izi biror yangilik ochish yoki biror narsani bilib olish ishtiyokida emas, balki kattalarning talablarini bajarish majburiyati orkasida yoki urtoklaridan orkada kolib ketishdan kurkani uchun dars tayyorlay boshlaydi, maslani echishga kirishadi, bilar utsuda uylay boshlaydi. Birok tafakkurning datsavvaligi motivi kanday bilmasin, tafakku jarayoni davomida xususiy bilish motivlari 89 ta`sir kilv boshlaydi. Kupincha bunday biladi: iquvchi kattalarning majbur qilishi natijasida , dars tayyorlashga utiradi, lekin iquv ishlari jarayonida uki yotgan, echayotgan va shuning kabi ishlar jarayonida iquvchida sof bilish bilan bo\liq bilgan kiziishlar yuzaga keladi. Tafakkur maqsadga qaratilganlik sharakteriga egadir. Agar xayot va amaliyot davomida odam oldida yanig maqsad yangi muammo,yangicha axvol va yanig faoliyat sharoitlarinning sharoitlari pydo bilsa, odamda datslab taakkur qilishga zaruriyat tu\iladi. Tafakkur yangilikni izlash ochish demakdir. Sharakatning ilgaridan ma`lum bilgan usulllari eski bilimlar va malakalar bilan cheklanish mumkin bilgan xollarda muammoli vaziyat yuzaga kelmaydi. Va shuning uchun tafakkur xam mutlaqo talab kilinmaydi. Muammoli vaziyat bilan masalani farq qilish zarurdir. Muammoli vaziyatda odam faoliyat davomida kupincha kutilmaganda, kandaydir tushunib bilmaydigan narsaga, no`ma`lum, tashvishli narsalarga duch kelib koladi. Masalan, uchuvchi samoliyot xaydab ketayotganida, tusatdan matorga kandaydir izgacha noaniq shovkinni paykay boshlaydi. Darxol uchuvchi faoliyatiga sodir bilgan xodisa ma`nosini ochish uchun zarur bilgan tafakkur kushiladi. Shu tarika yuzaga kelgan muammoli vaziyat anglash mumkin bilgan masalaga aylanadi. Tafakkur anna shu muammoli vaziyatning qilish natijasida sof ma`nodagi masala (muammo) paydo biladi va tarkib topadi. Masalaning yuzaga kelishi muammoli vaziyatdan farq qilib, garchi oldindan bilsa xam mazkur (ma`lum) va noma`lum (kildirayotgan) narsani taxminan bilaqlarga bilishga ulgirildi. Degan ma`noni anglatadi. Bu bilaqlarga bilish masalaning siz bilan ifodalangan qismida namoyon biladi. Noma`lum narsa darxol ma`lum bilib kolar, ya`ni echishlishi uchun tafakkur qilishni talab etadigan xech kanday masala yuzaga kelmas edi. Aksincha, agar noma`lumni qaysi bir soxada izlash keraqligini taxminan belgilovchi masalani dastlabki ifodasi bilmaganda-kidirilayotgan narsani minimal darajada olidndan kira bilish bilmaganda noma`lumni topish mumkin bilmas edi. Noma`lumni qidirish uchun xech kanday taxminiy ma`lumot, biror tayanch, biror muljal kolmagan bilar edi. Masalani echish davomida tafakkur jarayoni sifatida xususan yaqqol namoyon biladi. Tafakkurni jarayon sifatida talqin qilish datsavval fikr yuritish faoliyati determinatsiyaning izi (sababiy boshlanish) jarayon sifatida amalga oshirilishini bildiradi. Boshqacha qilib aytganda, odam masala echish davomida masalaning iziga shu chokkacha noma`lum bilgan yangi-yangi shartlarni va talablarni namoyon qiladi. Jarayoning dastlabki paytlarida uning bundan keyin sodir bilish yili ilgaridan butunlay va Tila ravishda programmalashtirilgan biladi. Masalani echish davomida uni amalga oshirishning yangi shartlari uzluksiz paydo bilib va tarakkiy etib turadi. Vaxolanki, olidndan xamma narsani Tila programmalashtirib bilmas ekan, fikr yurtish jarayoni davomida doim ti\rilab boirsh, aniqlab itkazib turish lozim biladi. Masalani echish yilini topish kupincha birdaniga, tusatdan, bir ondayok ochish, birdan yorishib ketish vash u kabilar sifatida tasvirlanib koladi. Tafakkurning natijasi, maxsuloti anna shunday kayt kilinadi. 90 Lekin psixologiyaning vazifasi vazifasi anna shu natijaga olib keluvchi fikr yurtish jarayoning ichki tamonlarini ochishdan iboratdir. Fikr yurtishning asosiy «mexanizmlarni yaxshi aniqlash uchun, noma`lumni fikran oldindan kira bilishiga qaratilgan quyidagi uchta izaro qarama-qarshi fikrni kurib chikamiz. Bu fikrlar pisxolgiyada aytilgan bilib, masalni echish davomida iquvchilarda tafakkurning tarkib topish yilini beligilab beradi. Bunday tezis ti\ri, lekin etarli emasdir. Xaqiqatda tafakkur davomida noma`lumni minimal darajada oldindan kirish bir kadamdan kira kiproq biladi. Ikkinchi qarama-qarshi fikr, aksincha, tafakkur qilish davomida xali kulga kiritilmagan, namoyon kilinmagan natijani (maxsulotni) ya`ni xali noma`lum qarorni olidindan kira bilish momentini ortirib absolyutlashtirib va ortiq baxolab yuboradi. Oldindan kirish xamisha faqat qisman va taxminan biladi. Undan sung darxol natijaning (echimning ) tayyor va Tila tarifiga aylanadi. Tajribali ukituvchi iquvchiga xech kachon maslaning butun echilish yilini birdaniga aytib bermaydi. Ukituvchi iquvchiga atsa-sekinlik bilan va kerak bilgan paytda ozgina maslaxat berib, ishning asosiy qismini iquvchining izi bajarishi uchun imkoniyat yaratadi. Faqat manna shunday yil bilan iquvchining xakikiy mutsakil tafakkurini tarkib toptirish va rivojlantirish (lekin almashtiri emas) mumkin. Agar masala echishning asosiy yilini iquvchiga darxol aytib bersak, ya`ni tafakkurning bilajak natijasini, vaktidan ilgari ma`lum qilib , unga shu tarzda yordam beradigan bilsak, unday paytda bilarning xammasi iquvchining fikr yurtitish faoliyati taraqqiyotini faqat tormozlashtirish mumkin. Iquvchi masalani echishning xamma yilini boshidan oxirgi boskichigacha bilsa, uning tafakkuri umuman ishlamaydi yoki juda passiv minimal darajada ishlaydi. Shunday qilib, ana shu biz yuqorida kurib utgan shar ikki fikr garchi ulardan birinchisi fikran oldindan kirishga etarli baxo bermasa, ikkinchisining esa ikkinchi rolini oshirib yuborishiga karamay noma`lumni qidirish jarayonida fikran olidndan kurshining borligini tonaladi. Uchunchi fikr bilsa, aksincha, masalani echish davomida oldindan kurshni umuman inkor qiladi. Oqibat natijada bu xususiyatlardan kandaydir. Birortasi, extimol, mazkur xolat uchun xech kachon masalani echishninng barcha yoki ayrim taxminiy variantlarini kur-kurona tasodifiy mexaniq ravishda saralab, karab chiqish usuli bilan ishlamaydi. Tafakkur qilish davomida karab chikilayotgan ob`ektninng xususan qaysi belgilari ajratilishi , analiz kilinishi va umumlashtirilishi, garchi minimal darajada bilsa xam, oldindan kuriladi. Ob`ektninng kanday bilishidan kat`iy nazar, itsalgan xususiyat emas, balki faqat ma`lum xususiyati oldinga itadi va va nazar doirasidan yukolib ketadi. Odam izining bilish faoliyatida noma`lumni fikran oldindan kira bilishni kanday qilib amalga oshirishni aniqlash muximdir. Bu tafakkur psixologiyaninng asosiy vazifalaridan biridir. Bu vazifalarni amalga oshirishda psixologiya Fani noma`lumni fikran oldindan kira bilish xakidagi yuqorida kurib utilgan uchta xato fikrni bartaraf qiladi. Bu vazifani xal qilish-tafakkurning asosiy mexanizmini ochish demakdir. 91 Noma`lum uning bilan umuman ishlab bilmaydigan kandaydir absolyut bushlik emas. Noma`lum xamisha biror bir ravishda kandaydir ma`lum faktlar bilan bo\liq biladi. Yuqorida ta`kidlab utilganidek, itsalgan masalada xamma vakt nimadir ma`lum biladi (masalaning asoiy shartlari , talablari, savollari). Ma`lum va noma`lum urtasidagi bo\lanish shamda munosabatlarga asoslanib, shu paytgacha yashirin, noma`lum bilgan kandaydir yangilikni qidirish va topish mumkin biladi. Tafakkur jarayonida ob`ekt tabora yanigdan-yangi aloqalarga kirishadi va anna shu munosabat bilan yangi tushunchalarda kayd kilinadigan izining yangidan-yangi xususiyatlari va sifatlari bilan namoyon biladi. Shunday qilib , ob`ektdan giyo barcha yangi mazmun olinadi. Ob`ekt giyo shar gall izining boshka tamoni bilan ugriladi, unda yanigdan-yangi xususiyatlar namoyon biladi. Analiz kilayotgan ob`ekt kirishgan aloqa va munosabatlar setsimasini ochish davomidagina odam bu ob`ektninngsh xali ma`lum bilmagan yangi belgilarini ocha boshlaydi va analiz qilib, ularni paykay boshlaydi. Tasodifiy aytib berish kupincha biror yangilikni ochishga va kashf qilishga yordam beradi. Birok anna shunday aytib berishdan foydalanishda, tafakkur jarayonining yuqorida kursatib utilgan qonuniyati namoyon biladi. Masalani echish utsuda zur berib uylaydigan kishigigna baxtli baxtli fursatni anglash va undan foydalanishi mumkin. Xamma gap biror tashkaridan aytib berish borib tushadigan zamin umuman ichki sharoit sistemasini qanchalik tayyorlanganligidadir. Boshka bir xolda esa, aksincha fikr yuritish jarayonining bita boskichining izida shar xil darajadagi aytib berish (masala echish qismlarining kiproq yoki ozrok qismi) tavsiya etilgan. Bunda asosiy eksperemental masalani echish uchun lukma tariqasida kushimcha yordamchi, birinchi masalani echish printsipida xal kilinadigan , unchalik kiyin bilmagan ikkinchi masala berilgan. Umumlashtirish va uning natijasi bilmish kuchirish datsavval shar ikki masalani faoliyatining bita yaxlit analiz va sentiz jarayonida kushishiga bo\liqdir. Umumlashtirishningn borishi (kuchirishning xam) masala va ay tib berish urtasidagi aloqaning analizninng qaysi boskichida (oldingi yoki oxirgi boskichida) amalga oshirilishiga bo\liq biladi. Jaranyon natijasi (kuchirish va aytib berishdan foydalanish) masalaning analizi yuzasidan tekshiriluvchining izi kilgan ishga bo\liqdir. Iquvchininng tashkaridan berilgan yordami kanday kabil qilishiga karab psixik jarayonninng itishi xakida fikr yurtitish mumkin. Tashkaridan aytib berishning ekspremental metodikasi fikr yuritish faoliyatining ichki, iziga xos qonuniyatlarini tekshirish imkoniyatini beradi. Tafakkur va masala echish izaro bir-biri bilan maxkam boglangandir. Lekin tafakkurni masala echish vositasida aylantirib, ularni bir-biriga tenglashtirish mumkin emas. Masalani echish faqat tafakkur yordami bilan amalga oshiriladi, masala echishning xech kanday boshqacha yili yuk. Birok tafakkur masala echishdagina namoyon bumaydi. Yuqorida kursatib utilganidek, fikr yurtish jarayoni faqat iquvchilar oldiga kuyilgan , tarikb topgan (chunonchi maktab masalasi tipidagi) masalalar uchun zarur emas. Tafakkur jarayoni masalani izining kuyilishi uchun xam yangi muammolarni namoyon 92 qilish va analiz uchun xam zarurdir. Tafakkur masal echish bilan bo\liq bilgan xollarda emas, balki shuning bilan birga bilimlarni izlashtirish, ukish jarayonida matnni tushunish va boshka xollarda xam kerakdir. Garchi tafakkur masala (muammo) echish vositasiga aylantirilmasa xam, lekin uni aynan masala echish davomida , yangi iquvchininng izi iz kuchiga yarasha muammo va savollarga yondoshib, ularni ifodalab echish davomida tarkib toptirish xammadan kira yaxshirokdir. Sunggi yillarda muammoli vaziyatni va masalani psixologik tadqiqot qilish asosida iquvchilarga beriladiagn muammoli ta`limninng metodlari ishlanmokda. Psixologiya Fani iquvchining yilidagi xamma qiyinchiliklarni bartaraf etish kerak emas, degan xulosaga kelinmokda iquvchi anna shu qiyinchiliklarni bartaraf qilish jarayonidagina izining aqliy qobiliyatini rivojlantira oladi. Pedogogikaninng yordami va raxbarligi zarur qiyinchiliklarining yukotmay balki iquvchilarni bunday qiyinchiliklarni izlashtirishninng engishiga urgatishdan iborat bilmogi lozim. Psixologiyada tafakkur turlarining quyidagi sodda va birmuncha shartli klassifikatsiyasi tarkalgandir: 1) kurgazmali sharakat; 2) kurgazmali obrazli va 3) mavxum (nazariy tafakkur. Tarixiy taraqqiyot davomida odamlar iz oldilarida turgan masalalarni datslab Amaliy faoliyat nuktai nazaridan echganlar; keyinchalik undan nazariy faoliyat ajralib chikkan. Masalan, bizning izok avlodimiz erni datsavval Amaliy (kadamlab ulchash) ravishda ulchashga urgangan va shunday keyingina manna shunda yamaliy faoliyat davomida tuplangan bilimlar asosida atsa sekin maxsus nazariy Fan sifatida geometriya Fani yuzaga kelgan va rivojlangan. Bu shuni anglatadiki sof nazariy faoliyat birlamchi emas, balki Amaliy faoliyatninng izi birlamchidir. Amaliy faoliyatning taraqqiyoti davomida undan nisbatan mutsakil nazariy fikr yuritish faoliyati ajralib chiqadi. Kurgazmali obrazli tafakkur sodda formada kupincha bogcha yoshidagi bolalarda ya`ni 4-7 yoshdagi bolalarda paydo biladi. Bu yoshdagi bolalarda tafakkurninng Amaliy sharakatlar bilan aloqasi garchi saqlanib kolsa xam, lekin bu aloqa avvalgidek bor, ti\ri va bevosita bilmaydi. Bolalarda yassilantirib non shakliga keltirilgan sokkaga ozgina bilsa xam xamir kushilmagani , faqat uning shakli izgartilganini kurib turadilar. Shunga karamay tekshirilayotgan bolalar non shaklida kelitirilgan sokkada xamirning mikdori ortgan deb xisoblaydi. Bolalar Amaliy va kurgazmali –xissiy tajribalari asosida ularning maktab yoshidagi davrlarida avval sodda shakldagi mavxum tafakkur , ya`ni mavxum tushunchalarga asoslangan tafakkur rivojlanadi. Tafakkur bu erda faqat Amaliy sharakatlar tarzida va kurgazmali obraz shaklida emas (idrok va tasavur kabi), balki avval mavxum tushunchalar va muxokamalar shaklida namoyon biladi. Maktab iquvchilarining matematika , fizika, tarix va boshka Fan asoslarini izlashtirish davomida tushunchalarni egallashlari ularning aqliy taraqqiyotlari uchun katta axamiyatga egadir. Matematika , geografiya, fizika, biologiyaga oid va boshka tushunchalarni maktab ta`limi davomida tarkib toptirish va izlashtirish juda kup tadqiqotlarning predmetini tashkil etadi. 93 Maktab ta`limining oxiriga kelib , bolalarda ma`lum darajada tushunchalar setsemasi tarkib topadi. Iquvchilar faqat ayrim tushunchalarni emas (masalan, solishtirma ogirlik, sut emizuvchi, tankidiy realizm, va boshkalar), balki tushunchalarning butun bir sinflari yoki setsemalarini xam (masalan, geografik tushunchalar sitemasi) muvaffakkiyatli ravishda ishlata boshlaydilar. Xatto eng muxim tafakkurning xam xissiy bilish chegarasidan ancha chiqib ketishiga karamay, xech kachon sezgi, idrok va tasavvurlarda Tila-tukis ajralib ketmaydi. Fikr yurtish faoliyatiining kurgazmali xissiy tajriba bilan bunday chambarchas bo\liq bilishi iquvchilarda tushunchalarni tarkib toptirish davomida Yana xam katta axamiyatga egadir. Shar kanday kurgazmalilik xam shar kanday sharoitda maktab iquvchilarida mavxum tafakkurning tarkib topishi uchun kulay sharoit yarata bermaydi. Kurgazmali kurollarda va illyutsratsiyalarda Erkin, konkert xissiy tavislotlarning xaddan tashkari kupayib ketishi bilib olinayotgan ob`ektninng asosiy muxim xususiyatlaridan iquvchining diqqatini chalgitib yuborishi mumkin. Iquvchilarning tushunchalarni izlashtirishlari davomida mavxum tafakkurlarning rivojlanishi ularda kurgazmali sharakat, kurgazmali obrazli tafakkur bundan keyin tarakkiy etmay kuyishini yoki umuman yukolib ketishini anglatmaydi. Aksincha, shar kanday fikr yurtish faoliyatining bu boshlangich va dastlabki shakllari mavxum tafakkur bilan birga shamda uning ta`siri ositida rivojlanib ilgarigidek takomilashib boradi. Tafakkurning individual xususiyatlari turil odamlarda shu tarika namoyon biladiki, fikr yurtish faolityaining bu shar xil va izaro bir-birini tuldiruvchi turlarga shamda shakllarining munosabati ularda xam shar xil tarzda yuzaga keladi. Tafakkurning individual xususiyatlariga bilish faoliyatining mutsakillik epchillik, fikrning tezligi va boshka sifatlari xam kiradi. Tafakkurning mutsakillig datsavval yangi masla yangi muammoni kira bilish va kuya bilishda namoyon biladi. Taakurning ijodiy sharakteri xudi manna shunday mutsakillikka Erkin ifodalanadi. Tafakkurning ixchamligi shundan iboratki, masalani echishining boshda belgilangan yili atsa-sekin yuzaga chiqadigan va avvaldan xisobga olib bilmagan muammo shartlarini kanoatlantirmasa, anna shu yilni izgartira olishdan ibortadir. Masalan, ayrim yaxshi iquvchilarni, xatoyu kori sinf iquvchilarni doskaga chikarib , ulardan yangi maslani echish talab kilinganda , xayajonlanib, butun sinf oldida izlarini yuqotib kuyadilar. Bu salbiy emotsiyalar giyo ularning tafakkurini tormozlab kuyadi. Fikr juda sekin va juda tez-tez mvaffakkiyatsiz ishlay boshlaydi. Garchi izlari uchun tinch sharoitda (doskaning oldida emas, uyda yoki partada utirganda), usha iquvchilar usha maslaning izini xatto undan kiyinrok masalalarni xam tez va yaxshi echadilar. Fikrning tormozlashtiruvchi xis va tuy\ular ta`sirida jiddiy sekinlashuvi kupincha imtixonlarda xam namoyon biladi. Boshka bir iquvchilar aksincha, imtixon paytida xayajonlansalar, ularning tafakkuri sekinlashmaydi, balki tezlashadi. Anna shunday sharoitda ular odatdagidek tinch sharoitdagiga qaraganda ancha yuksakrok natijalarga erishadilar. Ayrim iquvchilarning anna shu 94 individual xususiyatlarini, ularning aqliy qobiliyatlarini ti\ri baxolash uchun maxsus xisobga olish zarurdir. Tafakkurning yuqorida kursatilgan barcha va boshka juda kup sifatlari uning asosiy sifati yoki belgisi bilan chambarchas bo\liqdir. Shar kanday tafakkurning eng muxim belgisi, uning ayrim individual xususitlaridan katie nazar muxim tamonlarni ajratib, mutsakil ravishda tabora yangi umumlashtirishlarga kela bilishdan iboratdir. Odam uylayotgan paytda, bu uyning xatto juda Erkin, kizik, yangi va favkulodda bilishiga karamay biror narsa yoki xodisalarni sharxlash bilan cheklanmaydi. Tafakkur mazkur xodisaning moxiyatini chukurrok ochib, tashki jixatdan bir-biridan qanchalik farq qilishidan katie nazar ozmi yoki kupmi bir xil xodisalarni barchasining umumiy taraqqiyot qonunini kash etib, zarur ravishda oldinga karab boradi. Maktab iquvchilarining tafakkuri xali juda katta etarli foydalanilmayotgan rezervlar shamda imkoniyatlarga egadir psixologiya va pedagogikaning asosiy vazifalaridan biri anna shu rezervlarni Tila ochish asosida ta`limni yanada samarali shamda ijodiy qilishdan iboratdir. Tushunish va tafakkur kilishning ijtimoiy moxiyati. Inson idrok kilgan, xotirasida saklab kolgan narsalarning barchasi uning uchun ma`lum ma`no va moxiyatga ega buladi. Aks xolda u eslab kolmaydi xam, keyingi safar analogii ob`ekt Bilan tuknash kelganda, unga diqqatini karatmaydi xam, figura fonta aylanib kolaveradi. Ya`ni, biz kurgan, eshitgan, xis kilgan narslarimizning barchasi ma`noli, kerak bulsa ma`nili bulishini xoxlaymiz. Shunisi xarakterliki, anna shunday narsa va xodisalarga biz tamondan beriladigan ma`no xar bir aloxida shaxs tamonidan turlicha idrok kilindai. Masalan olim uchun xar kanday kitob xayotining ma`nosi bulsa, lexkon uchun er va undan olinadigan xosil - axamiyatli xisoblanadi. Xattoki, bita narsaning uzi turlicha odamlar uchun turli xil ma`no va mazmun kasb etadi. Bu xulosalar aslida tafakkur va fikrlash jarayonlarining nakadar murakkab tabiatiga ega ekanligidan daloalt beradi. Lekin shunday bulsa xam shuni ta`kidlash joizki, birinchidan, tafakkur va fikrlash jarayonlari - bu bilish jarayonlari; *ikkinchidan, ular xam shaxs tamonidan borliqni aks ettirish shakli, umumlashtirilib, bilvosita aks ettirish shakli; *uchunchidan, bu jarayonlar xam eksperemental psixologiya tamonidan urganiladi; *turtinchidan, tafakkur bilishning eng oliy va yukori darajadagi shaklidir. Tafakkurning oliyligi va murakkabligi shundaki, u idrokdan farkli, bevoista aks ettirish bulmay, narsalar va ularning xossalarini ular yuk paytda xam aks ettirishga imkon beradi. Taafkkur kilishimizni ta`minlovchi organ - bu bizning miyamiz. Barcha xisob kitob ishlari - eng elementar xarakatlarni rejalashtirishdan tortib. murakkab mavxum teoremalarni isbot kilishga karatilgan operatsiyalar miyada sodir buladi. Shuning uchun xam charchab turgan paytda odamdan biror kiyinrok masala xususida fikr bilidirishin surasangiz, xozir boshim ogrib turibdi, juda charchaganman, biroz uzimga kelay, keyin fikrlashamiz. 95 Kallamizga kelgan barcha uy xayollar-bu fikrlardir. Normal insonli fikrimiz tasavvur qilib bulmaydi. Tafakurning turlari. Insoning fikrlarsh jarayoni taxlil kilinganda, uning kanday shakllarda kechishi axamiyatli bulib, bu uning turlari va shunga kura fikrlashdagi individuallik masalasidir. Xaet maboynida ukiganlarimiz, ma`lum shart-sharoitlarda konkert dalillar va nazariy bilimlar asosidagi mushoxada kilgan dalillar va nazariy bilimlar asosidagi mushoxada kilgan bilim va goyalarimiz asosidagi yuritgan fikrlash jarayoni nazariy tafakkurdir. Undan farkli Amaliy tafakkur bevoista xayotda va xarakatlarimiz maboynida xosil bulgan fikrlarimizga asoslanadigan tafakkurimizdir. Kurgazmali tafakurning xususiyati shundaki, u xam odamning real predmetlar Bilan ish kilayotgan paytdagi fikrlash jarayonini nazarda titadi. Kurgazmali-obrazli tafakkur esa kurgan kechirgan narsalar va xodisalarning konkert obrazlari kuz oldimizda gavdalangan chogda ularning moxiyatini umumlashtirib, Download 5.04 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling