O`zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi ajiniyoz nomidagi Nukus davlat pedagogika instituti
Download 5.04 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Mustashkamlash uchun savollar
- Adabiyotlar
- Bilish jarayonlari sezgi. Reja
Bolalarning psixik jixatdan usish masalasi bolalar psixologiyasining markaziy muammosidir.Bu problemani ti\ri xal etish bolalar psixologiyasining Fan sifatida yanada tarakkiy etishi uchun xam muxim 29 axamiyat kasb etadi.Bolalarning psixik jixatdanusish muammosini chinakkamiga ilmiy asosda xal etish a)bolalar psixikasining tarakkiy etishini sharakatga keltiruvchi kuchlar rolini va bolalar psixikasining tarakkiy etish qonuniyatlarini aniqlashga,b)shu qonuniyatlarga asoslanib.ta`lim tarbiya sistemasini shuningdek, bolalar urtasida olib boriladiganta`lim-tarbiya ishining maxmuni va formalarini tizishga imkon beradi.Tabiat va jamiyat tafakkur taraqqiyoti ning felosofik nazariyasi esa bolalarning psixik jixatdan usishiga taalukkli faktlarni tushinishga juda kuchli va xal qiluvchi ta`sir kursatadi. Bolalarning psixik jixatdan usishi ti\risidagi usishi ti\risidagi xozirgi zamon nazariyalari kelib chikkuncha asrlar davom etgan izok davrda faktlar tajriba,emperik yil bilan tuplandi.Bu ishda tabiatshunoslar,vrachlar va pedagoglar katta rol` uynadilar. Bolalar bilan munosabatda bilish praketikasi bolalarningsh xulx – atvoriga tegishli ta`lukli bir qancha murakkab va kupincha tushinivb bilmaydigan faktlarni kundalang qilib kuydi. Sekin-atsa tuplana borgan tfaktlarni nazariy jixatdan tushintirib berish bilib koldi. X V III asrda, ayniksa XIX va XX asrlarda turli psixologik okimlar maydonga kelib, bolalar psixikasi taraqqiyotining sharakatlantiruvchi kuchlari xakidagi savolga javob berishga urindi. Bolalar psixikasining tarakkiy etish nazariyasini ishlab chiqishda taraqqiyot faktorlari, yoki sharakatlantiruvchi kuchlari ti\risidagi masala xal qiluvchi axamiyatga egadir. Bolalar psixologiyasi avvalo irsiyat psixikaning tarakkiy etishida xal qiluvchi rol uynaydi va xatto takdirni belgilab beradi degan fikrni inkor kildi. Ammo ikkinchi tamonni xam unitmaydi, ya`ni bolalarning usib kamolga etishida irsiyatning roli borligini inkor etmaydi. Bolalar iz ota-onasining tashki jismoniy belgilarini masalan buy – batsini kiz va sochining rangini ayniksayuz tuzilishi vash u kabilarni meros qilib oladi. Psixik xossalar qobiliyatlar xam naslga utmaydimi degan savol tu\iladi. Odam bir qancha intsintiktlarni yoki murakkab shartsiz reflekslarni irvsiyat yili bilan meros qilib oladi. Odam iz-izini ximoya qilish intsinkti (ximoyalanish shartsiz refleksi) bilan tu\iladi, unda barvakt sinchovkovlik (orentirovka, tadqiqot, «bu nima?» refleks) paydo biladi, odamlarda (ovkat eyish shartsiz refleksii) va kupayish initsinkti (shartsiz jinsiy refleks) xosdir. Odam bilan xayvon urtasidagi eng katta farq shuki, xayvonlar intsinktlarning kullaridir, ular muxitni basharti izgartirsa, faqat yashashlik fakti bilan izgartiradi. Xayvonlarning muxitni ongli ravishda tarakkiy etgan sayin unda tevarak atrofdagi tabiatni va ijtimoiy xayot sharoitini ma`lum bir maqsad yilida izgartirish uchun tabora katta imkoniyatlar vujudga keladi. Odam xayvonlardan farq qilib, intsinktlarning yuzaga chiqishini boshkara oladi va ularni tuxtatib tura oladi bola usib kamolga etgan sayin iz intsinktlarini boshkara olishga irganadi. Bolalarning xammasi intsinkt yili bilan ovkatga talpinadi, lekin tarbiya setsemasiga karab, bu intsinktni kondirish formalari va yuzaga chiqish shakllari turlicha bilishi mumkin. Saqlanish intsinkti barcha bolalarga xos bilib, bu intsinkt tushunib bilmaydigan, murakkab va xatarli sharoitda, masalan kurkish tarzida yuzaga chiqadi. Ammo bu kurkuv bexosdan va sarosima bilan yuzaga chiqadimi yoki bola izinin tutib olib, xatto xatarli sharoitda dadillik kursatadigan biladimi, bu albatta tarbiyaga bo\liq. 30 Yuksak nerv faoliyatining tipii va temprament xususiyatlari naslga itishi mumkin. Lekin tarbiyaga karab, yuksak nerv faoliyatining bir tipii asosida sharakterning turli belgilari xosil bilishi mumkin. Irsiyatning qobiliyatlarga dazxli bor. Xosil bilgan qobiliyatlar emas, balki bilgusi qobiliyatlarning shart-sharoiti yoki anatomik-fiziologik kurtaqlari naslga itadi. Ammo kurtaqlarning izi qobiliyatiga aylana olmaydi. Kurtaqlarni bilik, yaxshi donga uxshatish mumkin. Ijtimoiy tarixiy sharoit va tarbiya sharoiti nokulay bilsa, kurtaqlar qobiliyatga aylanmay qolishi mumkin. Yuqorida aytilganlardan quyidagi xulosalarni chikaramiz: 1) irsiyat takdiri belgilaydigan kuch emas; 2) irsiyat bee`tibor koldirilmay xisobga olinishi lozim; 3) irsityaning u yoki bu kirinishlari ijtimoiy tarixiy xayot sharoitiga, bolalarni ukitish va tarbiyalash sharoitga bo\liq. Bolalarning usib kamol etishini sharakatga keltiruvchi ikkinchi kuch ijtimoiy muxitdir. «Muxit» tushunchasi ikki ma`noda ishlatiladi. Keng maxnodagi «muxit» sizidan insoniyatning butun xayot sharoiti: tabiiy-geografik va ijtimoiy –tarixiy sharoiti tushuniladi. Tor ma`nodagi «muxit» sizidan kupincha oilaviy turmush sharoiti, tevarak –atrofdagi ijtimoiy xayot tushuniladi. Psixologiya ijtimoiy borliq ongni belgilaydi, degan asosiy koidasiga tayanadi. Uning ma`nosi shuki, moddiy va ijtimoiy xayot sharoiti kishilarning fikrlar, sezgilar va xatti-sharakatlarini, shaxsning Biron bir sifati xosil bilishini belgilab beradi. Bolalar avval boshdanok oilaviy turmush sharoitining ta`sirida usadi, kamol topadi. Bola usgan sayin muxit doirasi kengaya boradi: tevarak atrofdagi kurshov (oila, xovli, kucha, kishlok) dan tabora keng kurshov (tuman, viloyat, respublika, butun mamlakat) ga itadi. Oila xayotning umumiy tizumi bola psixikasining tarakkiy etishiga ta`sir etmasdan kolmaydi. Oilaning uyushkoksizlik, poyma-poy yoki kat`iyan puxta uylab kursatadigan ta`siri bolada chukur iz koldiradi. Oilaviy pedogogikani urganishga intilish xudi shu sabadan tobora kiproq kengaymokda. Bolarning psixik jixatdan usishida ta`lim va tarbiya shakllantiruvchi rol uynaydi. Degan ideya XIX asrning urtalaridan mutsaxkamlana boradi. Bolalar pisxikasining tarakkiy etishi bilan tarbiya va ta`limning izaro munosabatlari xakidagi masalani xal etishga urinayotgan nazariyalar xozir kup topiladi. Xozirgi pedogoika va psixologiyada shu masalaga bagishlangan uch xil nazariya bor. Birinchi guruxning davo qilishicha, ta`lim tarbiya va taraqqiyot protseslari bir-biridan mutsakil mavjuddir ikkinchi guruxning davosicha, ta`lim (tarbiya) Ayni vaktda taraqqiyot demakdir. Nixoyat uchunchi guruxning davosi , ta`lim (tarbiya) va taraqqiyot protseslari garchi boshka boshka protseslar bilsa xam, bir-biriga mos keladi va bir-biriga ta`sir itkazadi. Ta`lim va psixik taraqqiyot bir-biridan mutsakil, degan nazariyaning namoyandalari ta`lim va psixik taraqqiyotni bir-biriga duch kelmaydigan ikkita parallel protsess deb xisoblaydilar. Bu nazariyaning namoyandalari va ularning xozirgi izdoshlari aqliy qobiliyatni aniqlash uchun dastlabki testlarni vujudga keltirgan edilar (Bein, Simon). Bu nazariyaning namoyandalari va ularning xozirgi izdoshlari aqliy qobiliyat «tugma» bilib, unga ta`lim xam, muxit xam ta`sir etmaydi, degan fikrga asoslanadilar. Ta`lim va psixik taraqqiyot bir-biridan mutsakil degan nazariya amalda ta`lim tarbiyaning ishlarning 31 xammasining bolalarning amalda ta`lim tarbiyaviy ishlarining xammasini bolalarning yosh xususiyatlarini xisobga olmasdan tizushga olib keldi. Ta`lim va psixik taraqqiyot bir-biriga mos keladigan nazariyaning namoyandalari (amerikalik psixologlar Jems, Toridayk va ingliz psixologi Mak- Daugal)ning davo qilishicha: 1) ikala protsess bir- biriga yakin va parallel xolda boradi-ta`lim va taraqqiyot kadam va bakadam boradi. 2) ta`lim va psixik taraqqiyot bir vaktda boradi. Bu nazariya ikki protsesni aralashtirib bir-biriga tenglashtirib kuyadi. Bu-ta`lim protsessii urganilsa, psixik trakkiyot protsessii xam urganilgan biladi, degan xulosaga olib keladi. Bu nazariya \oyat bir tamonlama nazariya bilib, butun e`tiborini bilish faoliyatiga karatadi-yu, bola shaxsining xissiyoti va irodasi e`tiborga olinmaydi. Odam ongining roli, odam shaxsin tarkib toptiruvchi ijtimoiy xayot va praktikaning roli kamsitiladi youi inkor kilinadi. Ta`lim (tarbiya) va psixik taraqqiyot garchi shar xil protsess bilsa-da, bir-biriga kushiladigan protseslarlardir, degan uchunchi nazariyaning namoyandasi-Koffkadir. Bu nazariya dastlabki ikki nazariyani kelishtirishga urinadi., nerv setsemasining etilish va ukitish protseslarining izaro bo\lanishini va bir-biriga ta`sir etishin aniqlamokchi biladi. Nerv setsemasining etilish protsessii bolani ukishga tayyorlaydi va ukiy oladigan qilib kuyadi, deb e`tirof etadi. Ukitish esa.yu iz navbatida, nerv setsemasining etilish protsessni kuchaytiradi va oldinga suradi, deydi. Bu nazariya ikki protsessining bir kadar izaro boglanganligini ta`kidlashi bilan oldinga karab bir kadam kuyadi. Ammo bu izaro bo\lanishni abtsrakt ravishda, ijtimoiy-tarixiy xayot sharoitining ta`siridan tashkari, bolalarga ta`lim- tarbiya berish ta`siridan tashkari tan oladi. Bu nazariyalarning xammasi bolalalr kamolotining xal qiluvchi tamonini kurmaydi, ya`ni bolalar psixikasining tarbiya va aktiv faoliyat protsessii tarkib topishini paykamaydi. Ta`lim (tarbiya) va taraqqiyotning izaro munosabati problemasini psixolog L S Vigotskiy yangicha xal etdi: ta`lim protsessii taraqqiyotdan ilgarilab ketadi va bolalar psixikasining tarakkiy etishini ergashtirib boradi, unga yakin itsikbol ochib beradi, deydi u. Vigotiskiy iz fikrlarini kengaytirib, taraqqiyotning ikki boskichi: aktual taraqqiyot boskichi va eng yakin taraqqiyot boskichi muayyan davrda bolaning katta yoshli kishilar yordamisiz mutsakil sharakat kila olishi bilan ta`riflanadi. Bu mutsaxkamlanib kolgan bilimlar, kinikma va malakalardan mutsakil foydalanish boskichidir. Ikkinchi boskich yakin urtada taraqqiyot zonasi bolaning katta yoshli kishilar yordami bilan kila oladigan xatti sharakati bilan ta`riflanadi. Bu psixik taraqqiyot yili uning eng yakin perespektivasidir. Darxaqiqat, butun ta`lim tarbiyaviy ishda bolaning xozirgi vaktda kanday ekanligi, xozir unda bilim, kinikma, malakalar va sharakter sifatlari borligini xam, kelajakda bolalarning kanday billa olishini, uning kanday sifatlar, bilim, kinikma va malakalar xosil eta olishini xam xisobga olish nixoyatda zarur ishdir. Taraqqiyotning shu ikki boskichini takkoslab, bolaning ish paytidagi taraqqiyot darajasi va kelajakdagi taraqqiyot imkoniyatlari xakida fikr yurita olamiz.Bu taqqoslash bolaning xususiyatlarini: 32 kiyin va sekinlik bilan, tez usib izi xosil qilib kilgan bilim, kinikma va malakalarning xammmasi maxkam urnashib kolayotganligini kursatadi. Psixolog Visotiskiyning nazariya fikrlari pedagog Makarenkoning fikrlariga mos keladi. Makarenko shar bir bolaning kamolot imkoniyatlariga va taraqqiyotning perspektiv yillarini aniqlashga aniqlashga katta e`tibor bergan edi. U shaxs loyixasini tizushga iz tarbiyalanuvchilarida xosil bilgan ijobiy sifatlarni esa tuxtatish yoki ularga barxam berish uchun ijobiy sifatlarga tayanishga intilar edi. Bollar psixikasining taraqqiyot tatbik etilganda bu sizning ma`nosi shuki, bolalar psixologiyasi bolaga tarbiyaning passiv ob`ekti deb karamaydi, balki bola psixikasining taraqqiyotida bolaning aktiv faoliyati rolini xisobga oladi. Tarbiya bolaning aktiv faoliyatini ti\ri tashkil etib, yilga solib tursa, undagi mavjud sifatlar faoliyatining shar xil turlarida namoyon bilib usayotganini xisobga olib tursagina tarbiya muvaffakkiyatli biladi. Bola psixikasi uyin ukish, urganish, mexnat va ijtimoiy faoliyat protsessida tarakkiy etadi. Faoliyat formalarining tarixan almashinuvi bilan shaxs xayotidagi almashinuvi urtasidagi Tila parallelizm yuk. Tarixan avval mexnat, sungra ukish, urganish va uyin paydo bilgan. Tarixiy taraqqiyotning birmuncha keyingi boskichlaridagina ba`zi bir kishilarning ijtimoiy faoliyati ajralib chikkan. Taraqqiyotning individual yuulida faoliyat formalari tartibi butunlay boshqacha; uyin, ukish, urganish mexnat va ijtimoiy faoliyat kelib chiqadi. Uyinning axamiyati bu bola shaxsining usib kamolga etishiga shar tamonlama ta`sir kursatishdan iboratdir. Uyin shar bir boskichida bolaning tevarak atrofdagi dunyoni va kishilar urtasidagi munosabatlarni bilib olishni ifodalaydi. Bolalarning moddiy dunyoga, kishilarga, iziga munosabati izgarayotgan uyinda namoyon biladi. Bolalarning extiyojlari, istak va qiziqishlari bevosita uyinda ifodalanadi. Uyin bolalarning xayolparatsligi tufayli narsalar va kishilar dunyosini ular uchun ma`kul tamonga izgartirish imkoniyatini beradigan faoliyatdir. Pedogogika nuktai nazaridan okilona yilga kuyilgan uyin shaxsni shar tamonlama utsiradi. Bilish, iroda, va xissiy protsesslarni , sharaktier sifatlarini tarakkiy ettiradi va sogligin mutsaxkamlaydi. Bolalar uyinlari ma`naviy sifatlarning mutsaxkamlanishi uchun va odob-axlok koidalarini bilib olish uchun keng imkoniyatlar beradi. Ukish-urganishda bolalarning mayl va qobiliyatlari namoyon biladi va mutsaxkamlandi. Bilish, iroda va xissiyot protsesslari ukish va urganishda yuzaga chiqadi va tarakkiy etadi. Bolalar aqliy jixatdan ancha izgaribgina kolmay, ularning sharakter sifatlari xam izgaradi, axlokiy jixatdan xam izgaradilar. Ta`lim va tarbiya protsessida psixikaning qanchalik tez va samarali tarakkiy etishi pedagoglarning diqqat e`tiboriga va uylab ish titishga kup jixatdan bo\liqdir. Mexnat odam psixikasining tarkib topishi faktorii sifatida buyuk pedagoglardan Yan Amos Komenskiy, Petsallotsi, Robert Ouen va Ushinskiylarning e`tiborini jalb etgan. Bundan yuz yil ilgari (1890 yilda) K.D.Ushinskiy katta makola yozib, uni keyinchalik qayta botsirib chikardi. U «Mexnatning psixologik va tarbiyaviy axamiyati» degan bu makolasida mexnatga katta axamiyat berdi. K.D Ushinskiy bunday deb yozgan edi. «Mexnatning samarali odamzod mulkidir; lekin mexnatning ichki 33 manaviy, xayotbaxsh kuchi odamzod kadr kiymatining manbai bilib xizmat qiladi. Shu bilan birga odob- axlok va baxt-saodat manbai bilib xam xizmat qiladi. Ishlayotgan kishi uchun kilinadigan shaxsiy mexnatgina anna shunday ta`sir kursatadi. Mexnatningn moddiy samaralarini tortib olish, meros kolidirish xam, Kaliforniyaning jami tillasini berib sotib olish mumkin emas: bu kuch mexnat kilgan kishida koladi». K.D.Ushinskiy shu fikrni kengaytirib, davom ettirgan edi. Mexnatning psixik axamiyatidan kelib chiqadigan, pedagogika uchun uning xam axamiyati katta bilgan Yana bir natija shu koidadan iboratki, taribya faqat odam aqlini tarakkiy ettiribgina va unga ma`lum bir xajmda ma`lumot beribgina kolmay, balki unda jiddiy mexnatga kattik xavas utini yokishi kerak, bunday mexnatsiz odam inson sha`niga yarashidigan xayot kira olmaydi xam, baxtli xayot kechira olmaydi xam mexnat odamning yoshlik va usmirlik davrini tevarak atrofdan unga kursatilgan ta`sirlarga karab bu extiyoj juda tez avj olishi yoki sunib qolishmumkin. Ushinskiyning bu chukur mazmunli va progressiv fikrlarini bolalar tarbiyasi soxasida ishlaydigan xamma kishilar e`tiboriga olishlari zarur. Mustashkamlash uchun savollar 1.usish va taraqqiyot deganda nimani tushunasiz? 2.Seskanuvchanlik psixikaning elementar shakli ekanligi xakida gapirib Bering? 3.Aks ettirish deganda nimani tushunasiz? 4. Yuksak psixik funktsiyalar ularning tarkib topishi va tuzilishi xakida nimalarni bilasiz?. Adabiyotlar: • Umumiy psixologiya. T.: Wqituvchi, 1992. – 512 s. • Nemov R.S. Psixologiya Kn. M.: Prosveshenie – 1994. – 576 s. • G`oziev E. Psixologiya. T.: Wqituvchi, 1994 – 300 b. • Klimov E.A. Osnovi psixologii. Ucheb. M.: YuNITI, 1997. – 295 s. • Godfrua J. Chto takoe psixologiya. T. M.: Mir. 1992 – 496 s. • Karimova V.M. “Ijtimoiy psixologiya asoslari” T. 2004y. • G`oziev E. “Shaxs psixologiyasi” T. 2004y. 34 Bilish jarayonlari sezgi. Reja: 1. Sezgi ti\risida umumiy tushuncha. 2. Psixologiya fanida sezgi nazariyalari. 3.Sezgilarning klassifikatsiya qilish negizlari. Tayanch siz va iboralar Sezgi, sezgi turlari, perferik nervlar, retseptor va reflektorlar, muskul sharakat sezgilari. Jaxon psixologiyasi fanida tuplangan ma`lumotlarning kursatishicha, sezish oddiy psixik bilish jarayoni xisoblanib, moddiy kizgatuvichlarning muayyan retseptorlarga bevosita ta`sir etishi orkali real olamdagi narsa va xodisalarning ayrim xususiyatlarini va shuning bilan birga inson organizmining (uning a`zolarining) ichki xolatlarini aks ettirishdan iborat bilishning dastlabki boskichidir. Sezgi biosfera va noosferada sharakatlanuvchi jamiki narsalarning, Xox mikro, Xox makro tizulishidan kat`inazar, sezgi organlariga ta`sir qilish maxsulasining sodda obrazlar, timsollarining ayrim tarkibiy xususiyatlar tariqasida aks etishidir. Inson atrof muxitdagi moddalar shaklinin, sharakatlar kirinishini, ularning xossalarini, iziga xos xususiyatlarini sezgi organlari yordamida, sezgilar orkali biladi, xolos. Sezgilar ti\risidagi ilmiy ta`lumotlarga binoan, narsalar va ularning xossalari, tarkibiy qismlari, xususiyatlari, shakllari, sharakati birlamchi xisoblanib, sezgilarning izi esa tashki va ichki kizgatuvchilarning sezgi a`zolariga ta`sir etishning maxsulidir. Ma`lumotlarning kursatishicha, sezgilar moddiy (ob`ektiv) borliqning, vokelikni xakkoniy tasvirini in`ikos qiladi, binobarinmoddiy olma kanday kirinishga , shaklga xususiyatga ega bilsa, ular xudi shundayligicha, xech izgarishsiz, aynan aks ettirish imkoniyatiga egadir. Psixologiyada sezgilarning fiziologik asosini va mexanizmlarini kizagtuvchining iziga mutlok mos (adekvat) bilgan anlizatorlar ta`siri natijasida yuzaga keluvchi asab (nerv) jarayoni, uning tizimi, tizulishi tashkil qiladi. Fiziologlar va psixologlarning ta`limotlariga kira, analizator uch izoro izviy uygunlikka ega bilgan tarkiyubiy qismlardan iboratdir. Sodda qilib talqin kilinganda, mazkur tarikblar quyidagi ketma-ketlikdagi tizulishdir.: tashki kuch-kuvvatni energiyani asab (nerv) jarayoniga aylantirib beruvchi periferiya qismdan, yani retseptordan; analizatorlarning periferiya qismini markaziy qism bilan boglovchi afferent (markazga intiluvchi asab tolasi), itkazuvchi asab yillaridan;periferiya qismlaridan keluvchi nerv impulslari (sharakatlari) qayta ishlanuvchi analizatorlarning miya putsidagi qismlaridan (uchatskalaridan) ibortadir. 35 Boshqacha siz bilan aytganda, periferik nervlarning uchlari (kiz, kulok, teri, burun kabilar) ta`surotni eltuvchi (afferent), javob qaytaruvchi (efferent) nerv tolalari, analizatorlarning orka va bosh miya markazlari analizatorlarni tashkil qiladi. Jaxon psixologiyasi fanining sungi yutuklari shamda atamalariga binoan sezgilar quyidagicha klassifikatsiya kilinadi (ushbu tasniflanishning dastlabki kirinishi ingliz olimi Ch Ssherringtonga talluklidir): tashki muxitdagi narsa va xodisalarning xususiyatlarini aks ettirishga moslashgan shamda resseptorlarga tananing sirtki qismiga joylashgan sezgilar, ya`ni ektserioretseptiv sezgilar (retseptorlar); ichki tana a`zolari xolatlarini in`ikos etuvchi shamda retseptorlari ichki tana a`zolarida, tukimalarida joylashgan sezgilar, ya`ni interoretseptiv sezgidar, tanamiz va gavdamizning xolati shamda sharakatlari xakida ma`lumot (axboarot, xabar) beruvchi, muskullarda, boglovchi paylarda, mushaklarda joylashgan sezgilar, ya`ni proprioretseptiv sezgilar. Birinchi turkum sezgilarini kirish, eshitish, xidlash, teri-tuyush, ta`m-maza kabi turlar tashil qiladi. Kirish 380 dan 770 gacha millimikron diapazondagi elektromagnit nurlaridan iborat jarayondir. Eshitish esa tebranish chatsotasi 16 tadan to 2000 gacha bilgan tovush tulkinlaridan iboratdir. Kirish sezgilari bosh miya putsini markaziy burmasining orka qismidan urin olgandir. Endi sezgilar klassifikatsiyasi moxiyati va uning negizlari yuzasidan kengrok muloxaza bildiramiz. A.R.Luriyaning fikricha, interoretseptiv sezgilar asl, tub ma`nodagi sezgilar emas, balki emotsiyalar bilan sezgilar urtasidagi oralik sezgilar sifatida namoyon biladi. Psixologiya fanida mazkur sezgilarning sub`ektiv ravishda paydo bilish etarli darajada chukur urganilmagan, xudi shu bois ular “noma`lum xislar” doirasiga kiritilgandir. Ular ti\risidagi bilimlar bilan tanishish, izgarib borishlarini tekshirish “kasalliklarning ichki manzarasi”ni ifodalab berishda muxim rol uynaydi. Ichki organlarning xatsaligida vujudga keluvchi mazkur xolatlar ichki kasallikalrni diagnotsika qilishda aloxida axamiyat kasb etishi turgan gap (A.R. Luriya tadqiqotlaridan). Bunday xususiyatli ixtiyorsiz sezgilar insonda juda erta uygonadi., shuning bilan birga ularning ifodalanishi iziga xos shakllarga egadir. Chunonchi, ular «oldindan xis qilish» tariqasida paydo bilib, xatto inson larni ta`riflab berish imkoniyatiga ega emas, kupincha ushbu kechinmalar tush kirishda qaysidir kasallik xuruj kilayotganligidan darak beruvchanlik vazifasini itaydi, xolos. Ular insonning kayfiyatida,emotsional reaktsiyalari izgarishida kizga tashlanadi., bolada esa xatti sharakatning keskin izgarishiga sabab biladi. Chunki, bola iz tana a`zolaridagi ichki xolatlarning izgarishini angnlash, sezish, xis qilish iquviga ega emas, xudi shu tufayli undagi xatti sharakatning umumiy izgarishi belgilaridan buni sezish mumkin. Bu xodisalarning Erkin misoli sifatida quyidagi voqeylikni taxlil kilamiz. Bola iz ichki interoretseptiv sezgilarin namoyish qilish maqsadida «kasal» bilib kolgan kugirchogini parvarish kila boshlaydi. 36 Interoretseptiv sezgilarning ob`ektiv axamiyati juda yukori, chunki ular ichki jarayonlarni izora urin almashtirish balansini taminlab turiishning asosi xisoblanadi. Boshqacha siz bilan aytganda, ular organizmdagi jarayonlari izaro urin almashib turishning gemotsazi (barqarorligi) deb ataladi. Ichdan paydo biladigan signallar xatti-sharakatni vujudga keltiradi, tsress, zurikish, affekt xolatlarini yukotish (bartaraf qilish, pasaytirish), tu\ilib kelayotgan mayllarni esa koniktirishga yunaltirilgan biladi. Oqibat natijada, ichki tana a`zolarining faoliyatini izdan chiqish xolati yuz berishi mumkin. Xudi shu sabadan tibbiyot psixologiyasida interoretseptiv sezgilar muxim rol uynaydi. Somatik va visperal jarayonlar, ruxiy xolatlar (psixosomatika) urtasidagi munosabatlarni urnatish imkonini yaratadi. Interoretseptiv sezgilarning fiziologik mexanizmlari interotseptsiya bilan birgalikda K.MBikov, V.N.Chernigovskiylar tamonidan atroflicha urganilgan. Bu narsalarning barchasi shartli reflektor faoliyati mexanizmlaridan kelib chikkan xolda sharxlab berilgan. Proprioretseptiv sezgilar tana divigatel apparatining va gavdaning fazodagi xolati ti\risida signallar bilan ta`minlab turadi. Ular inson sharakatining regulyatorini va afferent asosini tashkil qiladilar. Periferik retseptorlar muskullarda, paylarda va bugimlarda joylashgan bilib, maxsus nerv tanachalari shakliga egadirlar. Mazkur tanachalar Puchchini tanachalari deb ataladi. Tanachalarda vujudga keluvchi kizgatuvchilar muskullarning taranglashuvi natijasida va bugimlar xolatining izgarishida, nerv tolalari (iplari) yordamida orka miyaning orka utsunidagi (tsolbasidagi) ok suyukliklarga etkaziladi. Kizgoluvchilar Goll va Burdax yadrosining kuyi bilimlariga etib keladi va undan puts otsi tugunlaridan utib, bosh miya katta yarim sharining korongulashgan oblatsida (zonasida) iz sharakatini tugatadi. (yakunlaydi). Proprioretseptorlar sharaktining afferent asosi ekanligi A.A.Orbeli, P.K.Anoxin (xayvonlarda), N.A.Bernshteyn (odamlarda) tamonidan urganilgan. Psixologik ma`lumotlarga kira, gavdaning fazodagi xolati sezgirlig tsatik sezgilarda iz ifodasini topdi. Uning markazi ichki kulok kanallarida joylashgan bilib, izaro bir-biriga perpendikulyar bushlikda titash xolatda yotadi. Masaln: bosh xolatning izgarishi quyidagi sxemaga binoan amalga oshiriladi. a) izgarish endoleimfa suyukligiga bo\liq kizgalish; b) eshitish nervi; v) vetsibilyator nerv; g) bosh miya putsining chakka bilmasi; d) miya apparatiga itadi; Vetsibilyator sezgirlik apparati kirish bilan bevosita aloqada bilib, fazoni orientirlash jarayonida ishtirok etadi. Masalan, avtomobilning yildan itishi (katnovi), kalin urmonni kesib itish payti va xakozo. Xudi shunday xolat uchishda xam yuzaga kelish mumkin. Patologiya xolatida xam xudi shunday xolatga duch kelinadi. 37 Ektseroretseptiv sezgilar moddalikdan (5 tadan) tashkari intermodal va nospetsifik sezgi turkumlariga xam ajratiladi. Masalan, eshitish organi orkali sekundiga 20-30 dan to 30-3000 gacha tebranishi inson idrok qiladi va undan xam kuyi tulkinlarni kabil qilish imkoniyatiga ega. Tebranish sekundiga 10-15 tebranishni sezish mumkin, lekin kulok bilan emas, balki suyaklar yordamida paykash-vibratsiya sezgirlik deyiladi. Masalan, karlarni tovushlarning idrok qilishi, pianinoni ushlab turish, pol yoki mebelning sharakati kabilar, odatda vibratsion sezgirlik intermodel sezgi deb xam nomlanadi. Intermodalning boshka bir kirinish manna bunday xolatda namoyon biladi: a) xid, ta`m va maza sezgilarda; b) ita kuchli tovushda, ita Erkin yoru\likda; v) tricheminal, ya`ni uch xil ta`sirining uygunlashgan, intergrativ xolatida kabilar. Sezigining nospetsefik shakli- terining fato segirligi ranglarning nozik jilolarini ajratish, kul uchlari bilan sezish orkali ruyobga chiqadi. Terining fato sezgirligi A.N.Leontev tamonidan kashf kilingan bilib, bu narsa kupgina xolatlarga okilona yondoshish imkoniyatini vujudga keltiradi. Ushbu kashfiyot kul uchiga yashil va kizil rangli yoru\lik yuborish orkali Dune yuzini kurgan. Rang singnallarining o\riq kizgatuvchilar bilan munosabati kiyosiy jixatdan olib qaralganda, insonni faol muljallash jarayonida uning kul uchi terisiga kelib tushadigan rang nurlarini farqlashga urgatish mumkin ekan. Psixologiya fanida terining fato sezgirligi tabiati xali etarli darajada urganilgani yuk. Shunga karamasdan, talamitik sistema va puts otsining kizgalganida asb tizimi shamda teri ektodermlaridan kelib chikkan, atrofga yoyilgan, rudementlar yoru\lik sezish elementlari maxsus sharoitda muvaffakkiyatli sharakat qiladi. Kupincha «oltinchi tuygu, xissiyot» sharofat bilan imkon tamonidan «masofa»ni sezish, kur odamlarda tusikni xis qilish ushbu jarayon uchun Erkin misol billa oladi. Extimol, yuz terisining issik xavo tulkinlarini idrok qilish, tusik oraligida mavjud bilgan tovush tulkinlarini (tebranishlarini) izida aks ettirish terining fato sezgirligini ilmiy jixatdan izoxlashga muayyan negiz (asos) bilib xizmat qilishi mumkin. Tashki olam xususiyatlari ti\risidagi va shaxsning iz gavdasini tita bilish yuzasidan bilimlar, ma`lumotlar, xabarlar va ta`surotlar manbai-bu sezgilar bilib xisoblanadi. Shuning uchun sezgilar odam organizmiga, ya`ni uning tana a`zolariga tushadi gan axbarotlarning asosiy kanali sinalib, ular tashki Dune shamda ichki tana a`zolari ti\risidagi xabarni bosh miya katta yarim sharlari va bosh miyaning tarkiblariga etkazib turadi, xudi shu boisdan inson izini kurshab turgan tashki makro muxitni oreintirlash (muljallash) imkoniyatiga egadir. Agarda mazkur kanallar berk bilib kolgan takdirda, sezgi organlari zarur axbarotlar bilan ta`minlamaydi, binobarin, ongni xukm surish imkoniyati iz-izidan yukoladi. Psixologiya fanida shunday ilmiy dalillar mavjudki, maboda inson axborotlarning shaxobchasidan maxrum bilsa, u xolda u uyku xolatiga shungiydi. Masalan, tasodifan teri-tuyush sezgilari patalogiyaga uchrasa, unda odam (kupincha vaktincha, muvakkat) kirish, eshitish, xid sezishdan maxrum bilish mumkin. Maboda axborotlar izatish shaxobchasi ilk bolalik yoshi davrida 38 bizilsa, kar yoki kur bilib kolsa, u takdirda uning aqliy rivojlanishida keskin tuxtalish (vaktincha orkaga qolish) yuzaga keladi. Agarda bola maxsus usu lyoki uslubga urgatilsa, tabiiy ravishda mavjud kamchiliklarning urnini tuldirib bilmaydi. Sezgini bunday tarzda tushuntirilishiga nisbatan shar xil munosabatlar psixologiya tarixida mavjud bilib, ularning xech qaysisi asosiy manba ekanligiga shubxa bilan karashga moyildirlar. Xozir ularning ayrimlariga kiskacha tuxtalib itamiz va xakikiy moxiyatini ochib beirshga intilamiz. Nemis faylasufi Xritsian Volf «Ratsional psixologiya» (1732 yil) va «Empirik psixologiya» (1734 yil) kitoblarida: ongning ichki xolati, aqliy fikr yuritishga qobiliyatlilik tabiiy moddiy asos zamiridan kelib chiqib, tashki olamdan kelib tushadigan axborotlar shoxobchasiga, ya`ni sezgi kanali, xech kanday bo\liq emas, deb tushuntirishga sharakat kildi. Sezgilarga manna bunday yondashish nazariyotchisi «fanga ratsionalizm» tushunchasi bilan birga kirib keldi. X. Volf va uning tarafdorlari psixik jarayonlar (sezgi, idrok, xotira va boshkalar) murakkab ijtimoiy-tarixiy taraqqiyot maxsuli emas, degan \oyani ilgari surdilar. Shuning bilan birga «Ong», «Aql» tarixiy evolyutsiya natijasi emas deb, inson psixikasiga izgacha yondoshib, uni izoxlab berish mushkul bilgan 2birlamchi» xususiyat ekanligini tushuntiirishga intildilar. Mazkur nazariyaga asoslangan psixologlar insonning sezgilari uning tashki olam bilan boglab turuvchi birdan-bir shoxobcha ekanligini inkor qilishgacha borib etadilar va voqeylikni manna bunday tarzda izoxlashga sharakat kildilar: giyoki sezgilar insonni tashki olamdan ajratib turdilar, ular atrof- muxit urtasidagi bartaraf qilib bilmaydigan devor xisoblanadilar. Berkli, Yum, Max, I. Myiller, Gelmgolts singari olimlar sezgi organlarining «spetsifik energiyasi» nazariyasini ishlab chikdilar. Bu \oyaning asoschisi sifatida Iogann Myiller kat`iy poziitsiyada turib, uni butun vujudi bilan ximoya qilishga intildi. Ushbu nazariyaga binoan, shar qaysi sezgi a`zosi Xox kulok, Xox til, Xox teri bilishdan kat`iy nazar, tashki dunyoning ta`sirin aks ettirmaydi, artrof-muxitda bilib turgan real, yaqqol jarayonlar yuzasidan axborot berishga kobil emas, faqat u tashki ta`sirdan shaxsiy jarayonlarning kizgatuvchisidan turtki oladi, xolos. Mazkur nazariyaga kira, shar bir sezgi a`zolari izining « spitsifik energiyasi»ga ega, shar kanday ta`sirdan kizgaladi. Masalan kizni bosib, unga elektr toki bilan ta`sir qilib kurilsa, unda yoru\lik sezgisi xosil kilinadi; kulokka elektr kizgatuvchisi bilan ta`sir itkazilsa, u xolda tovush sezgisi vujudga keladi. Binobarin, sezgi a`zolari tashki ta`sirni aks ettirmaydi, balki ulardan, ya`ni ularning ta`siridan kizgaladi, xolos. Inson xech kachon tashki voke, yaqqol dunyoning ob`ektiv ta`sirlarini idrok kilmaydi, balki sezgi a`zolari faoliyatida izlarining shaxsiy sub`ektiv xolatlarini aks ettiradi. Mazkur nazariyaga binoan, inson ob`ektiv dunyoni idrok kila olmaydi, u sub`ektiv jarayonlarni aks ettiradi, oqibat natijada «Dune element» (mayda kSm) larini idrok qilish vujudga keladi. Psixologiya tarixida «sub`etiv idealizm» degan yinalish xam yuzaga kelgan bilib, uningcha, «inson faqat izi»nigina biladi, xolos. Undan tashkari xech narsa xukm surishi mumkin emas. Bu nazariya iziga xos \oyaga ega bilib, Fan tarixida «solipsizm» (yagona «MEN») nomini olgan edi. 39 Sezgilarning retseptor va reflektor nazariyalari Sezgilarning retseptor nazariyasiga kira, retseptor yoinki sezgi a`zolari ularga ta`sir qiluvchi kizgatuvchilarga nisbatan sust (passiv) javob qaytaradi, sezgilar sharakatga qarama-qarshi turuvchi sust (passiv) jarayondir, sharakatning izi esa aksincha faol (aktiv)dir. Xozirgi davrda sezgilarning retseptor nazarichsi mutlaqo sezgi jarayonining fiziologik mexanizmini ochib berishga yaroksiz ekanligini kator tadqiqotchilar tamonidan ishonchli omillarga suyangan xolda ta`kidlab utilgandir. Sezgi jarayoninng faolligini tan oluvchi nazariya-sezgilarning reflektor nazariyasi deb ataladi. Ushbu fikrni asoslash uchun misollarga murojat etaylik va xayvonat olamida aks ettirishni taxlil qilib kiraylik. Xayvonlar va jonivorlarning sezgilari siz xususiyatga emas, balki tashki olam ta`sirining biologik axamiyatga molik jixatlarini faol ravishda ajratgan xolda xati-sharakatni amalga oshiradilar. Masalan, bolari (asalari) bir xil turkumdagi gullarga nisbatan aralash xoldagi gullarga faolrok favob reaktsiyasini bildiradi: kirgiy Irish-chirish xidlari, undan kira suv utlarining ildizlari xidiga chakon sharakat qiladi. Mushuk sichkonning kitirlashiga e`tiborini kuchaytiradi, lekin xudi shunga uxshash kamerton tovushini keltirsak, aslo unga parvo xam qilib kuymaydi. Bu omillar shuni kursatib turibdiki, birinchidan, sezgirlar, faollik xususiyatiga ega, ikkinchidan, ularning vujudga kelishda sharakat tarkiblari ishtirok etadi. AKSshlik psixolog Neffning ta`kidlashicha, mikroskop otsiga olib teriga igna sanchilsa, xudi shu uchatskada (maydonda) reflektor sharakat reaktsiyalari kizatilgan ; tomirning kisilishi, teri galvaniq refleks (KGR), goxo kiz sharakati, buyin muskllarining taranglashuvi, kulning sharakat reaktsiyasi sodir bilishi m umkin. Jaxon psixologlari tamonidan narsalarning murakkab tamondarini tanish, farqlash sharakatining ishtirokisiz amlag oshmasligi ta`kidlab utilgan. Masalan, kizni yumib jismni farqlash uchun kul bilan uni paypaslash kerak, aks xolda uning xolati, shakli, kattik yoki yumshokligi, gadir-budurligini sezib bilmaydi. I.M.Sechenovning fikriga kira, jismni kiz bilan idrok qilish uchun kiz usha narsani kidirsin, faqat shundagina maqsadga muofik sharakat yuzaga keladi. Xozirgi davrda psixologiya fanida kiz sharakatlari nazariyasi ishlab chikilgan bilib, ular makro va mikro, ixtiyoriy va ixtiyorsiz kirinishlarga ajratiladi. Ular quyidagi nomlar bilan ifodalanadi: konfergent, divergent, gorizontal, vertikal, siklofizion, torsion, version, vergent, sakkadik, tremor, dreyf, fliki kabilar. Kiz sharakati yordami bilan fazoda urin almashib turgan jismlarni tanish, bilib olish va indentifikatsiyalash amalga oshiriladi. Kiz sharakatlar uch juft tashki kiz muskullari, ya`ni miya bosh suyagining III,IV va VI juft nervlari orkali ruyobga chiqadi. Kizning mikro va makro sharakatlari sezgining mexanizm rolini bajarish imkoniyatiga ega. Eshitish sezgisi eshitish va toaush apparatilari tarkiblarining yakin ishtirokida vujudga keladi. Shunday qilib, yuqoridagi muloxazalarga kira, elementlar (sodda) faol reflektor jarayoni, shuningdek, murakkab faol retseptor faoliyat jarayoni (paypaslash, suratga tiqilish kabilar) mavjud bilib, 40 sezgilarning vujudga kelishni ta`minlab turadi. Psixologik ma`lumotlarning taxliliga kira, faol sharakatning shar qaysisi sezgining reflektor nazariyasidan iboratdir. Sezgi turlarining psixologik tavsifi. Psixologiya fanida uchta katta gurux (turkum)ga ajratilgan sezgilar (ektseroretseptiv, prioretseptiv, interorretseptiv) iz navbatida quyidagi turlarga bilinadi. Kirish sezgilari. Eshitish sezgilari Xid bilish sezgilari. Ektserotseptiv Ta`m bilish sezgilari. Teri sezgilari. Muskul- sharakat (kinetsetik). Statik sezgilar. Propriotseptiv Organiksezgilar. Interotseptiv Kirish sezgilari. Inson tamonidan rang va yoru\likni sezish kirish sezgilari tarkibiga kirib.yu seziladigan rangllar esa xromatik va axromatik turlarga bilinadi. Psixofiziologik qonuniyatga binoan yoru\lik nurlari uchburchak shisha prizma orkali utib singanda xosil biladigan ranglar xromatik ranglar deb atalib, ular kamalak ranglari xisoblanadi va tarkibiga kizil, zargoldok, sarik, yashil, xavorang, Kuk, binafsha, tuslarini qamrab oladi. Birok mazkur ranglarning turlari, kirinishlari tabiatda xilma –xil va nixoyatda kupdir. Odatda ok rang, kora rang, kul rang va ularning turlicha kirinishlari axromatik ranglar deb ataladi. Kirish sezgilarining organi –kiz xisoblanib, u kiz soqqasi va undan chiqib keladigan kuruv nervlaridan tashkil topgandir. Kiz sokkasini va undan chiqib keladigan kurkuv nervlaridan tashkil topgandir. Kiz sokkasini tashki tomirli va tur pardalari urab turadi. Tashki pardaning aniq bilmagan ok qismi sklera yoki kotgan kattik parda deb nomlanadi, uning old tamonida joylashgan bir muncha kavarik qismi tinik mugizparda deyiladi. Tashki pardaning orka tamonida tomirli pardp joylashgan bilib, uning oldingi qismi rangdor parda deb ataladi. Mazkur pardaning ranggiga binoan, uning tovlanishiga karab, odamlarda kiz Kuk, kora, sarik jilo beradi va ularni biz Kuk kiz, kuy kiz, kora kiz va xakazo deb ataymiz. Rangdor pardaning urta qismida yumalok teshik mavjud bilib, biz uni korachig deb ataymiz. Xudi shu teshik orkali kiz ichiga yoru\lik nurlari kiradi. 41 Kizning uchunchi pardasi tur parda deb nomlanib, u kiz sokkasining butun ichki yuzasini koplaydi. Korachig bilan rangdor pardaning orkasida ikki tamoni kovarik, tinik jism kiz gavshari orkali joylashgan biladi. Yoru\lik nurlari unda tuplanib, sung sinadi va tur pardaga narsa yoki jismning aksi, surati tushadi. Xalka shaklidagi kipriksimon muskulning izayishi va qisqarishi tufayli gavshar yo kipriksimon muskulning izayishi yoki qisqarishi tufayli gavshar yo yassilanadi, kizga yakinlashtirilganda esa u shar shakliga kiradi. Kiz gavsharining mazkur xosiyati tufayli Xox izokda, Xox yakinda bilmasin, narsalarinng aksi gavshardan utib, sung tur pardasisga tushaveradi. Kiz sokkasining gavshar bilan tur parda urtasidagi butun ichki yuza shishasimon jismi deb nomlanuvchi maxsus tinik suyuklik bilan koplangan biladi. Tur parda rang va yoru\likni sezish uchun muxim axamiyatga ega bilib, unda kuruv nervining tarmoklari joylashgandir. Ushbu tarmoklarning chekkada uchlarida tayokchalar va kolbachalar deb ataladigan maxsus nerv xujayralari mavjuddir. Inson kizining tur pardasi 130 millioonga yakin tayokcha va 7 millionga yakin kolbacha bor deb taxmin kilinadi. kolbachalar yordami bilan xromatik (kundizgi) ranglar kuriladi xolos. Tayokchalar yoru\likni yaxshi sezuvchan bilib, xira va karongu paytlarda iz funktsiyasini bajaradi, axromatik ranglarni aks ettiradi. 1. Eshitish sezgilari Eshitish sezgilari tovushlarni eshitishdan iborat bilib, musikaviy va shovkinli tovushlarni aks ettiradi. Odatda tovushlar oddiy va murakkab turlarga bilinadi, ularning birinchisi tonlar, ikkinchisi esa bir necha tondan tashkil topadi. Tonlardan biri asosiy ton xisoblanadi va tovushning balandligini, kuchini belgilaydi, boshkalari kushuluvchi tovushlar sanalib, ular obertonlar deyiladi. Musika asboblaridan taralayotgan tovushlarning iziga xosligi Fan tilida tembr deb ataladi. Xatto nutq tovushlari xam oxangli tovushlar (unli tovushlar) yoki shovkinlardan (undosh tovushlar) tashkil topgan biladi. Eshitish sezgilari organi kulok bilib, tashki kulok (kulok suprasi bilan) tashki kulok (kulok suprasi bilan eshituv yilidan iborat), urta kulok (nogora parda va unga yopishgan uchta suyakcha, bolgacha, sandon va izangidan tashkil topgan), tashki kulok xavo tulkinlarini yiguvchi karanay vazifasini bajaradi. Nogora parda va unga yopishgan suyakchalar xavo tulkinlarini ichki kulokka izatadi. Urta kulok maxsus yil orkali ogiz va burun bushligi bilan titashgan biladi. Ichki kulokning yukori ksmi uchta yarim doira kanaldan, urta qismi kameradan va patski qismi chaganokdan tashkil topgandir. Ichki kulokning uchala bilimii endolimfa nomli maxsus suyuklikddan iboratdir. Ichki kulokning asosiy ksmi chagonokdan iborat bilib, uning ichida Kortiy organi mavjud, u gumbaz shakliga ega, asosida esa membrana joylashgan. Membrana izunligi kiskarib boruvchi elatsik tolalardan iborat bilib, ular tarang tortilgan turlarga uxshaydi, uning yukori ksmida maxsus tayokchasimon xujayralar mavjud va ular ingichka killari bor maxsus xujayralar yordamida Kortiy dugalari orkali eshitish nerviga boglanadi. Eshitish sezgilarining markazlari bosh miya katta yarim sharlari putsining bilagiga joylashgandir. a) eshitish sezgilarining fizik sabablari. 42 Xavo tulkinlarining sharakati tufayli tovush chikaruvchi jismlar tebranganida eshitish sezgilari xosil biladi. Agarda musikaviy tovushlar xavo tulkinlarining tekis, ritmik sharakatlari natijasida vujudga kelsa, shovkinlik tovushlar esa ularning notekis sharakatlari esa ularning notekis sharakatlaridan tu\iladi. 3.Xid bilish sezgilari Xid bilish sezgilariga xidlarni xis qilish kiradi va ularning organi kovagining yukori tamoni xisoblanib, bu erda xid bilish xujayralari shamda sezuvchi nerv tarmoklari joylashgan, ular shillik pardaga botib turadi. Xidli moddalar sezuvchi nervni kizgaydi, xid bilish markazi bosh miya yarim sharlari orka yuzasining patski qismida mavjud deb taxmin kilinadi. xidli moddalar xid bilish xujayralariga gaz xolatida ta`sir etib, kimyoviy reaktsiyalar yili bilan ularni kizgatadi (ularning barchasi buglanadi va eriydi). Odatda gaz xolatidagi xidli moddalar xavo bilan nafas olish jarayonida burun kovagiga kirib keladi, natijada aks ettirish xolati xosil biladi. 4. Ta`m bilish (maza) sezgilari. Ta`m bilish sezgilari shirin, achchik, nordon, Shur singari mazalarni xis qilish bilan tavsiflanadi. Ular muayyan turkumga kiritilgan va kirtilmagan xilma-xil turlarga ega bilib, narsalarning, moddalarning nomlari bilan yuritiladi: nonning mazasi, kovunning mazasi kabilar. Ta`m bilish sezgilarining organi tilning yuzasi va tanglayning yumshok qismidan tashkil topgandir. Tilning shillik pardasida maxsus ta`m bilish «kurtaqlari» («sugonlari»)ga ega. Iziga xos xususiyatlari, sifatlari bilan tafovutlanuvchi ta`m bilish sugonlari til yuzasida bir tekis taksimlanganligi uchun uning orka qismi achchik mazani, uchi shirin mazani, chetlari esa nordon mazani aniq sezadi, lekin uning urtasi bilsa ta`m bilish organidagi kizgalishni bosh miyaga izatib turadi, uning markazlari xid bilish markazlariga yakin joydadir. Ta`m bilish sezgilari moddalarning kimyoviy xossalari ta`sirida xosil biladi va sugonlar erigan moddalar ta`siri otsida kizgaladi. Xid va ta`m bilish sezgilari izaro chambarchas boglangan bilib, kimyoviy moddalarning ta`sir etishi natijasida yuzaga keladi. A mmo ularning bittasi kontakt, ikkinchisi ditsant sezgilar toifasiga kiradi. 5.Teri sezgilari. Teri sezgilari tarkibi tuyish va xakorat turlaridan iborat bilib, ularning bunday nomlanishining bosh omili – bu retseptorlarning ter iva organizmning tashki shillik pardalarida joylashganligidir. Tuyish sezgilari ikki xil axborotni kabil qilish imkoniyatiga ega bilib, ularning birinchisi tegi shva tarkalishni tuyish sezgilari, ya`ni taktil sezgilar, ikkinchisi esa sillik yoki gadir-budurni tuyish bilan tavsiflanadi. Odatda tana a`zosiga narsalarning tegishli sezish tashki kizgalish kuchayganda sikikni sezishga aylanadi, u yanada kuchayganda siki o\riq sezgisiga aylanadi. 43 Tuyish sezgilari organi- teridagi va tashki shillik pardalardagi tuyish tanachalardan iborat. Tanachalarning ichida , qisman tashkarisida (epeteliyda) tuyish nervining cheka tarmoklari mavjud, ular terida va shillik pardalarda bir tekis taksimlangan. Ular barmoklarining uchlarida , til uchida, labda zich joylashgan, xudi shu boisdan sezgirlik darajasi boshkalardan yuksakrokdir. qaysi erda tanachalar siyrak bilsa, demak u joylarda sezish kursatkichi shunchalik patsdir. 6. Muskul-sharakat sezgilari va tsatik sezgilar. Muskul-sharakat sezgilari motor sezgilari, goxo kinetsetik sezgilar deb nolanib, ularga ogirlikni, karshilikni, organlar sharakatini bilish sezgilari kiradi. Ularning organlari –gavda muskullari, paylar, bugumlardan iboratdir. Organlarning tarkibida sezuvchi nervlarning cheka tarmoklari mavjud bilib, ularning ta`sirida sharakat va tsatik sezgilar vujudga keladi. Muskul-sharakat sezgilarining fizik sababi mukullari ta`sir etuvchi narsalarning mexaniq tazyiki va gavda sharakatlaridir. Statik sezgilar gavdaning fazodagi xolatini sezish va muvozanat saqlash sezgilari deb ataladi. Gavdaning fazodagi xolatini bili shva muvozanat saqlash sezgisi uchun ichki kulokdagi vetsibilyar apparat retseptor vazifasini bajaradi. Odatda organizm avtomatik ravishda refleks yili bilan muvozanat saqlaydi. 7.Organiksezgilar. Organiksezgilarning retseptorlari ichki organlarda: kizillungach, me`da, ichak, kon tomirlari, upka va shu kabilarda joylashgan biladi. Ichki organlardagi jarayonlar organiksezgilar retseptorlarining kizgatuvchilaridir. Ular quyidagilardan iboratdir: a) o\riq sezgilari; b) xush tuy\ular; v) noxush tuy\ular. Download 5.04 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling