O`zbekiston respublikasi xalq ta`limi vazirligi navoiy Davlat Pedagogika Instituti
Download 463.71 Kb. Pdf ko'rish
|
2-sinf matematika darslarida masalalar yechishni orgatish metodikasi
- Bu sahifa navigatsiya:
- Xulosa
- II-БОБ. 2-SINF O`QUVCHILARIGA ARIFMETIK MASALALARNI YECHISHNI O`RGATISH METODIKASI. II.I.
|
I.III. Muammoli xarakterdagi masalalarni yechishga oid tushunchalarni shakllantirish boshlang`ich sinflarda matematika o`qitish jarayonida muhim ahamiyatga egadir. O`quvchilarni o`quv muammolarini hal qilishga jalb etish- ularning mantiq qonunlarini egallashlari uchun ajoyib vositadir, chunki muammoli vaziyat yaratish, uni darsda hal qilish-o`quvchilarning haqiqatan (sodda material ustida bo`lsa ham) ilmiy tadqiqot ishlariga tortishdir. Har qanday bilib olish faoliyati tadqiqot muammosining qo`yilishidan boshlanadi. O`quvchilar oldiga qo`yiladigan muammolar bitta yoki bir necha dars davomida hal qilinishi mumkin. Yangi terminlar kitritilishiga bog`liq bo`lgan kichik muammoli savollarga misollar keltiramiz: •
xossalari bilan bog`liq bo`lgan boshqa nom qo`ycish mumkin edimi? •
To`g`ri burchak degan nomni qanday talqin qilish mumkin? •
Siz bir burchagi to`g`ri burchak bo`lgan uchburchakni nima deb atagan bo`lur edingiz? (Savol o`quvchilarni bu termin bilan tanish`irishdan oldin beriladi)
35 Har bir muammo ma`lum mantiqiy bog`lanishga asoslangan bo`ladi. Shuning uchun muammoli vaziyatlar o`quvchilarning xatolaridan kelib chiqishi mumkin, bu xatolarni o`ziga xos eng sodda sofizm deb qarasa bo`ladi. Sofizmlarni tahlil qilish-formalizmga qarshi kurashdir, fikr va uning ochiq va aniqligi uchun kurash, tafakkurni tanqidiy bo`lishini tarbiyalovchi mantiqning asosiy qonunlarini anglatish uchun kurash, hodisalarga baho berishga ob`ektiv va har tomonlama yaqinlashishdan iboratdir.
O`sib kelayotgan yosh avlodda mustaqil fikrlash qobiliyatini shakllantirish, murabbiylarning muhim
burchlaidan biridir.chunki mustaqilfikrlovchi o`quvchilargina kelajakda har tomonlama etuk, barkamol insonlar bo`lib etishadi, Hozirgi davr o`kitish tizimi ko`proq xotirni rivojlantirishga qaratilgan. Biroq ayrim o`qituvchlarda bugun bir mavzunitushuntirib, tayyor holda o`quvchilarga etkazib berib, ertasiga shu mavzuning mazmunini so`rash hollari ko`p uchraydi. Bunday darsda hech qanday muammoli vaziyat yaratilmaydi, o`qo`vchilarning mustaqil fikrlashiga imkon berilmaydi. O`qituvchilarning o`zlari o`qo`vchilarning mustaqil fikr yurita olmasliklarini bilishadi. Lekin qanday qilib o`qo`vchida mustaqil fikr yuritish qobiliyatini shakllantirishga qiynaladilar.
Zero yosh avlodni ruhan sog`lom, ma`naviy barkamol, yukasak marifatli inson qilib tarbiyalashda ularni boshlang`ich sinflardan mustaqil ijodiy fikrlashga o`rgatish lozim. Chunki boshlang`ich sinflarda o`qo`vchilarning didi, dunyoqarashi salohiyati, barcha psixik jarayonlari individual psixologik xususiyatlari shakllanadi. Bu vazifani eng avvalo maktab boshlang`ichi sinf o`qituvchilari bajarishlari kerak. Tafakkur- atrof muhitdagi voqelikni nutq yordami bilan bevosita umumlashgan holda aks ettiruvchi jarayon, ijtimoiy voqelikni anglashga, yangilik yaratishga va uni yakuiy xulosa qila olishga yo`naltirilgan aqliy faoliyatdir. Mustaqil fikr yuritish yoki tafakkur mustaqilligi deganda, kishining shaxsiy tashabbusi bilan o`z oldiga aniq maqsad, yangi vazifalar qo`ya bilishi ular yuzavsidan amaliy va ilmiy xarakterdagi faroazni qo`ya bilishi, natijani ko`z oldiga keltira olishi, qo`yilgan vazifani hech kimning ko`magisiz, ko`rsatmasisiz, o`zining
36 aqliy izlanishi tufayli turli yo`l usul va vositalar topib, mustaqil ravishda hal qilinishidan iborat aqliy faoliyatni tushunish kerak.
Bu borada boladagi mustaqil fikrlash malakasini shakllantirishda kitb katta rol o`ynaydi. O`quvchilarga kitob bilan ishlashning eng to`g`rii usullarini o`rgatmasdan ularga ta`lim berish mumkin emas. Turli ko`nikma malakalarni va bilimlarni egallash faqatgina o`qituvchi yordamida amalga oshirilmasdan, bunga mustaqil ishlash orqali ham erishish mumkin.
Bolalarga boshlang`ich sinflardanoq mustaqil fikrlash malakasini o`rgatish maqsadga muvofiqdir. Ularga deylik suhbatdoshining fikrlarini diqqat bilan tinglash, uni davom ettirish kabi topshiriqlarni berish mumkin. Shunday qilib boshlang`ich sinf o`quvchilarida mustaqil fikrlash qobiliyatini shakllantirish uchun bizningcha, an`anaviy bo`lmagan o`yinlar, mashqlar, topshiriqlar majmuidan foydalanish ham yaxshi samaralar beradi. Noan`anaviy topshiriqlar va mashqlar barcha tafakkur operaciyalarini amaldarivojlantirishga qaratilgan.
Bola maktabga kelgan kunidan boshlab, ta`lim jarayonida unda ilmiy tushunchalar va tasavvurlar miqdori soat sayin orta boradi, u asta sekin o`zlashtirilayotgan tushuncha va tasavvurlarning asl ma`nosi, mohiyatiga tushuna boshlaydi. Umuman bolaning fikr yuritish doirasi, ko`lami va mazmuni kengaya boradi.
Ta`lim jarayonida o`quvchilar bilimlar sistemasini, uquv ko`nikmalarini va malakalarini egallash orqali o`zlarining bilim fondlarini ko`paytiradilar, shuning bilan birga ilmiy tushunchalarning tub manosi ular ongiga singa boradi. Bu ishlarning hammasini izchillik bilane ketma-ket bir teksi amalga oshirish uchun o`quvchilar ma`lum darajada bilimlar va ko`nikmalarni egallagan, qloversa tafakkur formalarini va mantiqiy fikr yuritish qoidalarini o`zlashtirib olgan bo`lishlarrp kerak.
Kichik maktab yoshidagibolalarda ilmiy tushunchalarni to`g`ri tarkib toptirish uchun o`qituvchi bola tafakkurining rivojlanish xususiyatlarini, uning qonunuiyatlarini puxta anglab olgan bo`lishlari kerak. Fikr yuritish 37 operaciyalarininng psixologiya asoslarini va mnexanizmlarini bilmasdan turib u bularni o`quvchilar ongiga singdira olishi mumkin emas.
Tushunchalarni shakllantrishning asosiy manbalari dan biri ularni umumlashtirishdir. Tadqiqotlarning natijalariga ko`ra bolalar narsalar sonining o`zgarmas tushunchasini o`rta hisobda 7-8 yoshda, og`irlikning o`zgarmas tushunchasini 9-10 yoshda, hajmning o`zgarmasligini esa faqat 11-12 yoshda tushunadilar. Kichik maktab yoshidagi o`quvchilar ta`lim jarayonida qator ilmiy tushunchalarni o`zlashtirib olsalarda , lekin o`tgan darslarda o`zlashtirilgan turli belgilar bilan qorishtirib, chalkashtirib yuboradilar. Chunki bu yoshdagi o`qo`vchilarda tushunchalar tarkibiga kiruvchi narsa va hodisalar bilan ularning belgi va alomatlari o`rtasida hanuzgacha uzviy bog`lanish tarkib topmagan bo`ladi. Shunigdek ular ilmiy tushuncha bilan turmushda istemol qilinadigan tushunchalarnii o`xshashlik va farqli jihatlarini ajratib ololmaydilar.
Ko`pgina tushunchalar, jumladan, baland-past, uzoq-yaqin, kam-ko`p, katta-kichik, va boshqalar dastaavval voqelikdagi narsa va hodisalar o`rtasidagi fazovi ymunosabatlarini bevosita idrok qilish asosida o`zlashtiriladi. Keyinroq esa umumlashtirish jarayoni son tushunchasida ifodalangan bilimning miqdor munosabatiga asoslangan bo`ladi. Biroq kichik maktab yoshidagi bolalarga fazovi y munosabatlari haqidagi tushunchalarni o`zlashtirish juda qiyindir. Birinchi sinf o`quvchilari uzunlik o`lchov birligini o`zlashtirishda qiynaladilar, chunki ular uznlik o`lchov birligining asosiy belgisi-uning uzunligini ajratishni bilmaydilar. Bu yoshdagi o`quvchilar «metr» tushunchasini buyum formasi bilan bir deb hisoblaydilar. Boshqacha so`z bilan aytganda metr deganda abstakt tushunchani emas, balki uning konkret ko`rinishini (yog`och, metr, buklanadigan metr. Materiallardan qilingan metr) nazarda tutiladi. Tushunchaning kelib chiqish tomoni ularni etarlicha qiziqtirmaydi. Kundan kunga ma`lumot oshib borayotgan bilan tushunarli bo`ladiki bugungi o`quvchilarga kerak bo`ladigan narsalarni hammasini o`rgatib 38 bo`lmaydi. O`zlashtirilgan ma`lumot juda tez eskirib qolmoqda, chunki har kuni yangi ma`lumotlar chiqmoqda. Fanda o`qitish nazariyasi ushbu fanni o`qitish bo`yicha metodik tizimlarning faoliyat qonunini ochib beradi. Metodika ularni tadbiqini, texnologiya esa ushbu modelni amalgam oshirish usullarini ishlab chiqadi. 1
Ta`lim jarayonida o`quvchilarning muhokamasi ularning egallagan bilimlari evaziga, anglashilganlik xususiyatining mavjudligidan oddiy formadan asta sekin murakkab formaga o`tadi. Ammo ushbu ichki murakkab jarayon bir talay qiynchiliklarni engish tufayli namoyon bo`ladi. Sistemali bilimlarni egallashga qiziqish har qandayo qiynchiliklarni engishga etaklaydi.
Dastavval birinchi sinf o`quvchisi tushunchalarni narsa va hodisalarning tashqi belgisiga asosan umumlashtirib, voqelikning tashqi belgisiga tayangan holda tor va bir tomonlama hukm chiqarishga o`rgangan bo`ladilar. Ularning hukmi qanday bo`lishidan qat`iy nazar, keskin tasdiqlovchi xarakterga ega bo`ladi. Aniq dalilar bilan tasdiqlab berilgandan so`ng ularda mavjud bo`lgan qat`iylik o`zgarishi mumkin. Agarda o`qituvchi didaktik qobiliyatga ega bo`lsa buning uddasidan chiqadi.
Boshlang`ich sinf o`quvchilarining bilim doirasi kengaya borgan sari ular qat`iy hukmlardan taxminiy hukmlarga ko`cha boshlaydilar, chunki ular narsa va hodisalarning, xususiyat, qonuniyat va xossalarning turldi jihatlariga ega ekanligini anglab olish bosqichiga ko`tariladilar. Ularda bevosita muhokama qilish, dalil keltirish holatlari isbotlashning shartli formasiga asoslanib fikr yuritishga o`tadi. Bolalar narsa va hodisalarning paydo bo`lish sabablarini aniqlash paytida masala va savol qo`yishdan tashqari muammoni hal qilishga odatlana boshlaydilar.
O`qo`vchilarning nazariy tafakkurni toptirishda matematika masalalarini echish, grammatik kategoriyalarni o`zlashtirish va murakkab chiizmalar bilan tanishtirish kabi holatlar muhim rol o`ynaydi. Ular mana shu jarayonlarda turli muhokama, munozara, mantiqan asoslash usullarini egallaydilar.
1 Фарберман.Б.Л.”Олий талимда укитишнинг змонавий усуллари.T-2002 y. 70-71 б 39
Sinfdan sinfga o`tish jarayonida predmetlar miqdorining ortib borishi natijasida abstrakciyalash faoliyati bolalarda yanada jadal rivojlanadi. Chunki o`qitilayotgan har bir fanda mavhumiylik albatta uchraydi va u o`kuvchilar ongiga singdirila boriladi. Birinchi sinf o`qvchilarining tafakkuri quyidagicha rivojlantirilsa u holda samarali natijalar beradi.
O`quvchining «bu nima?», «nega bunday?» degan savollariga o`zi javob berishiga o`rgatish kerak. Bu o`rinda asosiy vazifa unga to`g`ri ko`rsatma berish, uni mantiqiy xatolardan qutqarish, to`gri mulohaza yuritishga ko`maklashishdan iboratdir. Masalan: «5 » raqami qanday bo`laklardan tuzilgan? Bir juft so`zdan gap tuzish mumkinmi? 3 va 2 sonlarini yaxlitlab ko`ringchi. To`rt tayoqchadan to`rtburchak yasangchi? Va boshqalar.
Yaqqol narsalar o`quvchi uchun juda tez mashg`ul bo`lishni yaxshi ko`radi. Masalan, katta, uchburchak, hajm, to`rtburchak kabi tuunchalarni ular juda tez tushunib ololmaydilar. Ularni yaqqolashtirlgandan so`nggina anglay boradilar. Katta ko`cha, uchburchak taxtacha, besh litrli idish va hokazolar to`g`risida ma`lumot berilgandan keyingina o`quvchilar yuqoridagi tushunchalar haqida tasavvurga ega bo`ladilar. Ammo har qanda y narsalarni ham yaqqollashtiraverish, ya`ni konkretlashtirish maqsadga muvofiq bo`lavermaydi. Chunki bu narsaning odat tusiga kirib borishi bolalarda mavhum tushunchalar shakllanishiga salbiy tasir ko`rsatadi. Ta`lim jarayonida bunday noxush holatlardan iloji boricha saqlanib turish kerak.
Boshlang`ich sinflarda o`quvchida matematik faoliyatni amalga oshirish uchun zarur bo`lgan quyidagi sifatlarni shakllantirish lozim: mazkur faoliyatga aktiv, ijobiy munosabat unga qiziqish u bilan shug`ullanishiga kuchli ishtiyoq, tabiiy ichki mayl ehtiyojni uyg`otish kerak. Mehnatsevarlik batartiblilik, barqaror diqqat, aqliy mustaqillik, maqsadga intiluvchanlik, qat`iylik. Fanlar bo`yicha o`z yoshi va sinfi darajasida bilim, ko`nikma va malakalarning mavjudligi. Matematik faoliyat bilan shug`ulanishga muttasil intilish, istak va undan zavqlanish, ruhiy oziq olishning bo`lishidir.
40
Quyidagicha mantiqiy mazmundagi mashqlarning 1sinf o`quvchilariga berilishi ham ularning matematik tafakurlarini shakllantrish va rivojlantirishga xizmat qiladi.
«Mummoni izlashda ziyraklik» topshirig`i. 1) Stolda 3 stakan olcha bor edi. Sanjar 1 stakan olchani yedi. Nechta stakan qoldi? Javob: 3 stakan.
2) Siz qorong`i xonaga kirdingiz. U yerda sham, gaz plitasi va kerosin chiroq bor. Siz birinchi bo`lib nimani yoqasiz?
Javob: gugurtni. 3) Fotima va Zuhraning bo`yi teng. Zuhra Gulidan baland, Aziza Fotimadan baland. Kimning bo`yi baland, Azizaningmi, Guliningmi?
Javob: Azizaning bo`yi baland. 4) 1 kg go`shtni pishirish uchun 1 soat vaqt kerak. 3 kg go`shtni pishirish uchun qancha vaqt kerak? Javob: 1 soat
5) Sardor maktabga borish uchun 1 soatu 10 minut vaqt sarflaydi. Agar u opasi Gulmira bilan birga borsa, u yo`lga qancha vaqt sarflaydi?
Javob: 1 soatu 10 daqiqa. 6) Ikki bola ikki soat shashka o`ynashdi. Ularning har `biri necha soat o`ynagan? Javob: 2 soat
7) Likopchada konfetlar turgan edi. Ikki opa, ikki qiz, buvi nevarasi bilanbittadan konfet oldi. Likopchada nechta konfet bor edi?
Javob: 3 ta konfet. Boshlang`ich sinflarda muammoli vaziyatni faqat nazariy masalalarni tekshirishda emas, balki masalalar echish munosabati bilan ham yaratish mumkin. Echishning oacional usullarini qidirish, shuningdek, birinchi usul bilan topilgan echimning ba`zi cheklashlarda , masalan tegishli yasash ishlarini bajarish uchun sabab bo`ladi. Demak biz uchun har qanday echim ham maqul bo`lavermaydi. Shuning uchun o`kituvchi o`quilarning qidirish ishini boshqa yo`lga solib yuborish imkoniga ega bo`ladi. Matematika o`qitishda o`xshatishga va umumlashtirishga 41 intilishga asoslangan xulosani tekshirish zarurati paydo bo`lgan holda ham muammoli vaziyat vujudga keladi.
Xulosa
O`qituvchi kichik maktab yoshidagi o‘quvchilar bilan qaysi yo‘nalishda ish tutsa, ular tez shunga moslashadi. O‘quvchini fanga qiziqtirish, undagi qobiliyatni yuzaga chiqarish kichik sinf o‘qituvchisidan mohirlikni, o‘ziga xos uslubiyatni, bolajonlikni talab etadi. Shu sababli ona tili mashg`ulotlarida o`qituvchi nafaqat qayta xotiralashga asoslangan o`quv topshiriqlardan, balki qisman ijodiy topshiriqlardan ham unumli foydalanishi lozim. Ijodiy topshiriqlar ustida ishlash bolalarning yoshi va bilim saviyasi oshgan sari asta-sekin murakkablashib boradi.
6-7 yoshli bolalar o`qishda bir yildan ziyotroq tajribaga ega bo`lgan bolalar bo`lib, ularda dars jarayonida mustaqil xulosalar chiqarish ancha tarkib topadi. Mashhur psixolog B.A. Kruteskiyning ta`kidlashicha, bu davrda ular o`z oldilariga “Nima uchun bunday?” “Nima uchun shu narsani o`rganish kerak?” degan savolni qo`ya oladigan bo`lishadi. Bu davrda ular “Nima uchun o`z ona tilimizni bilishimiz kerak?” degan savolga javob bera oladilar. Ona tilini o`rganish ularning nutqiy muloqot doirasini kengaytirishini, badiiy, ilmiy adabiyotlarni o`rganishlariga keng yo`l ochib berishini anglay boshlaydilar. Ta`limning samaradorligi o`quvchilardan hukm va xulosalar chiqara olish qobiliyatini ham talab qiladi. Ona tili mashg`ulotlarida hukm va xulosalar chiqarish; unli va undosh tovushlarni, so`z va qo`shimchalarni, gap qurilishlarini o`zaro qiyoslash; ularning o`xshash va farqli tomonlarini aniqlash; uyadosh so`z va qo`shimchalar ro`yxatini tuzish; ularni muayyan belgilariga qarab guruhlash singarilar asosida amalga oshiriladi. Shuning uchun 2-sinf oquvchilarini bu aqliy faoliyat usullarini bajarishga o`rgatish muhim ahamiyat kasb etadi.
42
YECHISHNI O`RGATISH METODIKASI. II.I. Sonni bir necha birlik kamaytirishga oid sodda masalalarni yechishni o`rgatish metodikasi matematika o`qitish jarayonida muhim ahamiyatga egadir. Boshlang`ich talim jarayoni mustaqil davlatning talim tarbiya tizimida umumiy o`rta talimning dastlabki bosqichi sifatida namoyon bo`ladi. Malumki amaldagi boshlang`ich talim predmetli o`qitishga asoslangan bo`lib, uning asosiy maqsadi bolalarda elementar tarzdagi o`qish, yozish, hisoblash ko`nikmalarini hosil qilishdan hamda ob`yektiv olam haqidagi tasavvurlarni oshirishdan iborat edi. Boshlang’ich sinfda muhim masalalardan biri o’quvchilarda ongli va mustahkam hisoblash malakalarini shakllantirish edi va shunday bo’lib qoladi. O’quvchilarga egallagan bilim o’quv va malakalarini turli xil sharoitlarda qo’llanishga o’rgatishni o’qitishning maxsus masalasi sifatida qarash kerak. Bunda o`quv adabiyotidagi tasviriy materiallar muhim o`rin egallaydi va ularga qo`yiladigan talablar quyidagilar: -tasviriy materiallardan ular kitobdagi yozma axborotni to`ldirgan, mazmunini ochishga xizmat qilgan hollarda foydalanish maqsadga muvofiqdir; -tasvir turli saviyadagi o`quvchilar tushunishlari va tahlil qilishlariga mos bo`lishi kerak; -tasvirlarda o`quvchining mavzu mazmunini tushunib olishiga xalaqit beradigan ortiqcha axborot bo`lmasligi kerak; 1
Ko`rinib turibdiki, amaldagi boshlang`ich talim jarayoni o`z xarakteriga ko`ra yopiq, unitar (yakka) xarakterdagi talimdan tashkil topgan edi. Bolalarga milliy axloq va nafosat meyyorlarini singdirish vazifasi bu tizimdan tashqarida qolgan edi. Uzoq yillar davomida boshlang`ich talim goh to`liqsiz o`rta talimning , gohida esa o`rta talimning tarkibiy qismi bo`lib keldi. Mamlakatimizda milliy
1 S.G`ulomov. O`quv adabiyotini yaratish va uni baholash mezonlari. T-1998 y 9-10 bet
43 kadrlar tayyorlash tizimiga asos solinishi natijasida boshlang`ich talim umumiy o`rta talimning tarkibiy qismi sifatida etirof etildi.Endi boshlang`ich talimning mazmuni ham, bu bosqichda o`qitiladigan o`quv predmetlari ham yopiq tizim sifatida davlat va jamiyat boshlang`ich talim oldiga qo`yayotgan ijtimoiy buyurtmani bajara olmaydi. Bu sharoitda boshlang`ich talimning mazmuni ham, bu bosqichda o`qitiladigan o`quv predmetlarining mazmuni ham konseptual asoslarga tayangan holda yangilanishi kerak. Yangicha ijtimoiy iqtisodiy munosabatlar rivojlanayotgan hozirgi davrda milliy kadrlar tayyorlash tizimining poydevori bo`lgan boshlang`ich talim quyidagi vazifalarni bajarishi lozim:
1.Kichik maktab yoshidagi o`quvchilarda o`qish, o`rganish istagi va ko`nikmalarini shakllantirish;
2.Boshlang`ich sinf o`quvchilarida yuqori darajada shakllangan bilish jarayoniga, bilish faoliyatiga intilkishni kuchaytirish;
Bilsih faoliyatiga bo`lgan ongli intilish shakllangandagina talim muvoffaqiyatli bo`ladi. Agar boshlang`ich talim jarayoni o`quvchida bilishga bo`lgan ishtiyoqni shakllantira olmas ekan, yuqori sinflarga brogan sari uning bilishga bo`lgan intilishi susayadi. Bu esa, o`z navbatida, boshlang`ich sinf bitiruvchilarining ko`nikma va malakalariga ham salbiy tasir ko`rsatadi.
Boshlang`ich sinf o`quvchilarida o`z ko`nikma va malakalarini nazorat qilish va ob`yektiv tarzda baholay olishga oid mas`uliyat ham shallangan bo`lishi kerak. O`quvchining o`zi berilgan o`quv materialni modellashtira olish ko`nikmasiga ega bo`lishi zarur. Bu jarayonda boalning o`zi mustaqil tarzda har qanday sxema model bo`la olmasligini tushunib yetishi kerak, bir so`z bilan aytganda unda faraz qila olish ko`nikmasi hosil bo`lishi kerak. Kichik maktab yoshida o`qishga, o`rganishga yo`naltirilgan faoliyat yetakchi mavqega ega bo`ladi. Shu bilan bir qatorda kichik maktab yoshidagi o`quvchilarning rivojlanishida o`yin, sport, ijodiy faoliyat ham muhim o`rin tutadi. Lekin o`qish o`rganish, yani talimiy faoliyat, boshqa barcha faoliyat turlarini muayyan bir maqsadga-bolani mujassam rivojlantirish maqsadiga yo`naltirishi lozim. Jumladan, 44 nutq va savodxonlikni rivojlantirishga, jismoniy taraqqiyotni taminlashga va boshqalar.
Ayni shu rivojlantiruvchi talim jarayoni o`quvchining ongini, tafakkurini rivojlantirishga hamda uning shaxsiy taraqqiyotiga keng imkoniyat yaratadi. Matematikani o’qitish sistemasida masalalar yechish samarali mashq qilish turlaridan biridir.
Masalalar yechish avvalo bolalarda mukammal matematik tushunchalarni shakllantirishi, ularning o’quv dasturida belgilab berilgan nazariy bilimlarni o’zlashtirishlarida muhim ahamiyatga ega.
Masala. O’quvchida 14 ta rangli va 2 ta oddiy qalam bor. O’quvchida hammasi bo’lib nechta oddiy qalam bor?
Bu masala orqali o’quvchilarda ayirish haqida tushunchani shakllantirish, mustahkamlash va yig’indini topishga doir bilimlar hosil bo’ladi. Masalalar yechish orqali o’quvchilarda yangi bilim vujudga keladi va mavjud bilimlar tadbiq qilinadi, shu orqali mustahkamlanadi. Masalan, bilimlarning shaklanishida nazariyani amaliyot bilan o’qitishni turmush bilan bog’liq olib borish imkonini beradi. Masala yechish orqali xarid qilingan narsaning narxini, kvartira ta’mirlashning bahosi, poyezdga kechikmaslik uchun uydan qachon chiqish kerak, degan turli xildagi amaliy hisoblashlarni hal qilib beradi.
O’quvchilar masalalarni yechayotganda turli xil matematik tushunchalar – son, arifmetik amal, qo’shiluvchi, yig’indi, qoldiq kabilar bilan tanishadilar, shuningdek atrof muhitdagi, fandagi, texnikadagi turli xil bog’liqli muammolar bilan tanishadilar va uni yechadilar.
Yuqoridan kelib chiqqan holda masalaning 2 ta muhim funksiyasi mavjudligini bilamiz.
a) masalaning bilish xarakteridagi funksiyasi b) masalaning tarbiyaviy xarakteridagi funksiyasi 45
Masalalar yechish jarayonining o’zi metodikada o’quvchilarning aqliy rivojlanishiga ancha ijodiy ta’sir ko’rsatishi ma’lum. U aqliy operatsiyalarni; analiz va sintez, konkretlashtirish va obstraklashtirish, taqqoslash, umumlashtirish kabilarni rivojlantiradi. Turmushda sonlar bilan bog’liq bo’lgan turli xil hayotiy hisoblashlar vujudga keladiki, uni hal qilish uchun arifmetik amallar bajarishga to’g’ri keladi.. Bunday hisoblash ishini talab qiladigan mazmun masala deyiladi.
Har bir masala berilgan (ma’lum) va izlanayotgan (noma’lum) sonlarni o’z ichiga oladi. Masaladagi sonlar, to’plamlar sonini yoki topilishi kerak bo’lgan noaniq sonlar bo’ladi. Har bir masalada shart va savol bo’ladi. Masala shartida berilgan sonlar orasidagi va berilgan sonlar bilan izlanayotgan sonlar orasida bog’lanish ko’rsatiladi; bu bog’lanishlar tegishli arifmetik amallarni tanlashni belgilab beradi. Savol esa qaysi son izlanayotgan son ekanini bildiradi.
Masala: yengil mashina 4 soat yo’lda 56 km tezlik bilan yurgan. Mashina qancha masofa yurgan?
Sharti: yengil mashina 4 soat yo’lda 56 km tezlik bilan yurdi (ma’lum yoki berilgan).
Savol: Mashina qancha masofa yurgan? (izlanayotgan yoki noma’lum) Masalani yechish: bu masala shartida berilgan sonlar va izlanayotgan sonlar orasidagi bog’lanishni ochib berish va shu asosda arifmetik amallarni tanlash, keyin esa ularni bajarish hamda masala savoliga javob berish demakdir. Arifmetik Arifmetik Arifmetik Arifmetik mas mas mas
masalalarni 2 t alalarni 2 t alalarni 2 t alalarni 2 turga bo’lish mumkin urga bo’lish mumkin urga bo’lish mumkin urga bo’lish mumkin::::
a)1 ta arifmetik amallar bilan yechiladigan sodda masalalar; b) 2 ta va undan ortiq amallar bilan yechiladigan murakkab masalalar.
Turli xildagi sodda masalalarni yechish jarayonida o’quvchilar arifmetik amallarning ma’nosini tushunib, qaysi holda qaysi amalni qo’llash mumkinligini bilib oladilar. Arifmetik amallarni qo’llashda murakkab masalalarni yechishga asta-sekin o’tib boriladi.
46
Arifmetik masalalarni yechish orqali qurilishni, xo’jalik va madaniyatini, mamlakatning qurilish madaniyati, qishloq xo’jaligi, ishlab chiqarish sohasidagi yutuqlar bilan tanishib boradilar.
Masalalar yechish orqali o’quvchilar yozma va og’zaki hisoblash qobiliyatini, murakkab masalalarni yechish orqali esa sonli formulalarni o’zgartirish qobiliyatini rivojlantiradi.
Arifmetik masalalarni yechishda arifmetik amallarning xossa va qonuniyatlaridan foydalaniladi.
Masala yechish ketma-ketligida quyidagilarni amalga oshirish lozim:
1. Masalani tanlashda o’rganish va uni mustaqil o’qiy olish. 2. Masalani dastlabki taxlil qilish, ma’lumni noma’lumdan, muhimni nomuhimdan ajratish, berilgan bilan izlanayotganlar orasida bog’lanish o’rnatish.
3. Masalani qisqa yozish malakasi. 4. Sodda masalalarni yechishda amal tanlashni asoslab berish va murakkab masala tahlilini amalga oshirish, so’ngra yechish rejasini tuzish.
5. yechimni bajarish, uni o’qituvchi talabiga mos qilib daftarga yoki doskaga yozib masala savoliga javob berish.
6. Masalani yechimini tekshira olish. Masalalar yechishda eng avvalo berilganlar va izlanayotgan sonlar va ular orasidagi bog’lanishni aniqlash kerak.
Sodda masalalar yig’indi, ayirma va qoldiqni topishga doir bo’lishi mumkin.
1. Predmetlar to’plamning yig’indisini topishga doir. 2. Bir narsadan ikkinchisini ayirganda qancha qolishga doir.
3-4. Ayirmani bilishga doir. a) bir narsa ikkinchisidan qancha katta;
b) biri ikkinchisidan qanchaga kam. 47
Sodda masalalarda berilganlar orqali izlanayotganini topish, aksincha izlangan son orqali berilganini topish mumkin. Bunday amallar bajarishni o’zaro teskari amallar deyiladi.
1. O’quvchi 4 ta qizil va 3 ta ko’k bayroq tayyorladi. O’quvchi qancha bayroq tayyorlagan.
Masalada yig’indini topish talab qilinadi. 1. O’quvchi 7 ta bayroq, shundan 3 tasi ko’k bayroq tayyorladi. Nechta qizil bayroq tayyorlagan?
Masalada 1-qo’shiluvchini topish talab qilinadi. 2. O’quvchi 7 ta bayroq tayyorladi, shundan 4 tasi qizil, bir nechtasi ko’k bayroq, qancha ko’k bayroq tayyorlandi?
Masalada ikkinchi qo’shiluvchini topish talab qilinadi. Ko’paytirishga va bo’lishga doir ham o’zaro teskari masalalar tuzish mumkin. Sodda masalalarni yechishda murakkabligiga qarab quyidagilarga bo’lish mumkin.
a) masalalarni o’zlarining malakalari bilan yechiladigan masalalar;
b) sodda fikrlash bilan yechiladigan masalalar; v) mazmunida “nechta ko’p”, “nechta kam” savollarini o’z ichiga oladigan masalalar. Masalalarni tahlil qilib yechish metodikasi.
Masala tahlili analitik, sintetik metod bilan amalga oshiriladi, chunki masalani yechishda o’quvchining fikri hamma vaqt berilganlardan izlanayotganlarga va izlanayotganlardan berilganlarga borishi kerak.
Masala u yoki yo’l bilan tahlil qilingandan keyin yechim rejasi tuziladi, ya’ni masalaning yakuniy savoliga javob berish uchun oldin nimani bilib olishimiz, keyin nimani bilishimiz belgilab olinadi.
Masalan, ustaxonada ko’ylaklar va shuncha kostyum tikildi. Har bir ko’ylakka 3 metr, har bir kostyumga 4 metr material ketadi, agar 48 ko’ylaklar uchun 24 metr material ketgan bo’lsa, kostyumlar uchun qancha material ketgan. Masala tahlilini quyidagi jadval orqali izohlaymiz.
sarflandi Kiyimlar soni Sarflangan material Ko’ylak kostyum 3 m
4 m Bir xil
24
m ?
Masala tahlili masala savolidagi berilganlarga qarab boradi:
1. Masalada nimani bilish talab qilinadi? (kostyumga ketgan materialni)
2. Buni birdaniga bilib bo’ladimi? (yo’q) 3. Nega? (nechta kostyum tikilganini bilmaymiz)
4. Nechta kostyum tikilganini bilib bo’ladimi? (bo’ladi) 5. Qanday qilib? (nechta ko’ylak tikilgan bo’lsa shuncha kostyum tikilgan)
Nechta ko’ylak tikilgan? (24 m materialning har 3 m dan bitta ko’ylak tikilgan bo’lsa, 24:3=8 ta ko’ylak tikilgan).
6. Kostyum ham 8 ta bo’lsa, har bir kostyumga 4 m dan material ketsa jami necha m material ketgan. (8*4=32 m)
7. Masala savoliga javob berdikmi? (ha) 1-sinfdan boshlab sodda masalalar yechish ketma-ket tartibda berib boriladi. Eng avvalo o’quvchilar o’quvchining topshirig’i bilan amaliy xarakterdagi mashqlarni bajaradilar.
Masalan, 3 ta cho’pga bir cho’pni qo’shganda nechta cho’p bo’ladi, degan o’quvchining savolini o’quvchilar bevosita cho’plar orqali bajaradilar. O’qituvchi rahbarligida o’quvchilar masalada berilganlarni elementar mulohazalarga ajratadilar.
49
a) masalada berilganlar yoki bizga nimalar ma’lum degan savol qo’yadi;
b) masalada savoli yoki nimani bilish kerak; v) kerakli amalni bajarish.
g) masalaning javobini keltirib chiqarish. Bundan
keyin o’quvchilar masalalar yechishda sonli berilganlarni tasvirlovchi rasmlardan foydalanadilar. Masala yechish malakalari rivojlangan sari o’quvchilar tushunadigan predmet va hodisalar orasidagi bog’lanishga doir masalalarni yecha boshlaydilar.
Noma’lum qo’shiluvchi qatnashgan masalalarni yechishga muhokama qilishdan foydalanish kerak.
Bunday masalalarni qiynalmasdan yechishi uchun o’quvchilarning o’zlariga kuzatish asosida masalalarni mustaqil tuzdirish kerak.
Masalan, noma’lum songa 3 qo’shildi va 8 hosil qilindi. Noma’lum sonni toping.
Noma’lum sonni x bilan belgilaymiz, uni o’quvchi tushuntirib x+3q8 ni hosil qiladi.
a) misolda nima ma’lum? (2-qo’shiluvchini va yig’indi) b) nima noma’lum? (1-qo’shiluvchi)
v) noma’lum qo’shiluvchi 3-qo’shiluvchida hosil bo’lgan (8) g) partaga 8 ta uchburchak qo’ying, 8 soni qanday hosil bo’ldi? (noma’lum songa 3 qo’shildi va 8 soni hosil bo’ldi)
d) shu 3 ta uchburchakni oling, nechta uchburchak bo’lgan? (5) e) uni qanday bildingiz (8 dan 3 ni ajratdik)
f) biz nimani bildik, 8 dan uchni ayirdik, (1-qo’shiluvchini topdik). O’quvchilarga quyidagi yozuvlarni ko’rsatamiz.
X+3=8 x=8-3
x=5
Sonni bir necha birlikka kamaytirishga doir quyidagi sodda masalalarni yechish o`quvchilarda matematika faniga bo`lgan qiziqshni yanada rivojlantiradi: 1.
Noma'lum son 80 dan 7 ta kichik. Noma'lum son nimaga tеng? 50 2. Noma'lum son 14 dan 6 ta kichik.Noma'lum sonni toping. 3.
4.
120 soni 80 dan kancha ortik? 80 soni 110 dan kancha kichik? 5.
20 sonini xosil qilish uchun 40 dan qanday sonni ayirish kеrak? 6.
30 sonini xosil kilish uchun 36 dan kanday sonni ayirish kеrak? 7.
60 dan noma'lum sonni ayirib, 7 xosil kilindi. Noma'lum son nimaga tеng? 70 dan noma'lum sonni ayirib, 9 xosil kilindi. Noma'lum sonni toping. 8.
Bolada 15 ta katak daftar bor. Bir chizikli daftarlar 9 ta kam. Bolada nеchta bir chiziqli daftar bor? 9.
bor? 10.
Bolada 18 daftar bor. Shulardan 15 tasi bir chiziqli, qolganlari katak daftarlar. Katak daftarlar qancha? 11.
18 va 70 sonlarining yig’indisini topinig. Download 463.71 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|