O‘zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi o‘quvchilarni kasb-hunarga yo‘naltirish va psixologik -pedagogik respublika tashxis markazi

Ko‘rsatma: ishtirokchilarga savol bering: Inson qanday sabablarga ko‘ra virtual olamga sho‘ng‘ib ketishadi?
Bu masalada psixologlar qanday fikrdaligiga e’tibor qaratamiz:
- o‘z o‘zini nazorat qilish ko‘nikmalarining yo‘qligi (o‘z emosiyalarini mustaqil nazorat qilolmagan kishi vaziyatni ham to‘g‘ri baholay olmaydi, kelajakni ham rejalashtira olmaydi);
- chetdan nazoratning yo‘qligi, o‘z hordig‘ini mustaqil holda o‘zi tashkil eta olmasligi;
- oilada muloqotning kamligi, ota-onalarning farzandining ulg‘ayib qolganligini anglamasligi va ular bilan muomala usulini o‘zgartirmaganligi;
- kompyuter bilan ishlash bo‘yicha psixogigiyena qoidalarini bilmasligi;
- yaqin kishilar bilan muloqot qilishdan ko‘ra kompyuter yonida o‘tirishni afzal ko‘rishligi;
- insonning real olam qiyinchiliklaridan qochib, virtual olamga kirib ketishga intilish;
- o‘zini xo‘jayinman deb his etadigan shaxsiy maydonning yo‘qligi sababli insonning uyda o‘zini noqulay his etishi;
- insonning o‘zini past baholashi va o‘z kuchiga ishonmasligi, atrofidagilar fikrlariga tobeligi;

• 
  - insonning (ayniqsa o‘smirlarning) o‘z olamiga kirib qolishligi, uning tengdoshlari tomonidan qabul qilinmasligi
  
• 
  muloqotda, shaxsiy nizolar ko‘rinishida muammolar paydo bo‘ladi;
  
• 
  inson atrofdagilardan qancha vaqt kompyuter oldida o‘tirganini, qanday saytlarga kirganini yashiradi;
  
• 
  o‘zga ishlar bilan shug‘ullangan paytlarda ham faqat kompyuter, o‘yinlar, Internet haqida o‘ylaydi va gapiradi;
  
• 
  insonning kun tartibi, ovqatlanishi va uyqusi buziladi, kompyuterdan uzoqlashmasdan turib ovqat iste’mol qiladi;
  
• 
  besabrlik, noxush kayfiyat va kompyuterga qaytishni muntazam o‘ylash holatlari kuzatiladi.
  

Mazkur barcha sabablar insonning kundalik turmush muammolaridan kechib, yangi, o‘rganilmagan va maftunkor voqelikka kirib ketishiga olib keladi. Ko‘pincha inson virtual olamga kirib borar ekan, u bunga qarshilik ko‘rsata olmay qoladi. O‘smirlar va bolalar himoyaning zarur psixologik mexanizmlariga ega emas va, demak, ularning ruhiy tizimi ko‘proq iztirob chekadi. Bu qo‘rquv, tahlika, o‘ta asabiylashish, tungi vahimalar, kutilmagan holatlar ko‘rinishida namoyon bo‘ladi. Bolalar va o‘smirlarda kompyuter bilan muntazam o‘zaro ta’sir jarayonida ovqatlanish tartibi buziladi, ular vaqt oqimini his etmay qo‘yadi va kunlar davomida uxlamasligi mumkin. Bunday holatda inson virtual voqelikni nazorat qila olmay qoladi va endi u insonni nazorat qilib boshlaydi. Tobelikning mohiyati ham shunda yotibdi: kompyuter insonni boshqara boshlaydi.
Kompyuterga tobelikning shakllanishi sekin-asta kechadi. Psixologik tobelikning quyidagi bosqichlari farqlanadi:

• 
  yengil qiziqish bosqichi: o‘yinga nisbatan turg‘un ehtiyoj hali shakllanmagan, o‘yin jarayoni inson uchun muhim qadriyat hisoblanmaydi;
  
• 
  qiziqish bosqichi: kompyuter o‘yinlarini o‘ynashga nisbatan ehtiyoj kuzatiladi;
  
• 
  bog‘lanish bosqichi: o‘z o‘zini anglash va o‘z o‘zini baholashga nisbatan jiddiy o‘zgarishlar kuzatiladi, o‘yin real olamni to‘liq siqib chiqaradi;
  
• 
  tobelik bosqichi: kompyuterga tobelikning so‘nggi bosqichi insonda o‘yin faolligining so‘nishi, individdagi psixologik tuzulmaning sog‘ayishga qarab o‘zgarishi bilan fe’l-atvorlanadi, biroq bundan keyin o‘yinga nisbatan qiziqish ortadi va ilk holatga tushib qolinadi.
  

Kompyuterga tobelikning shakllanish mexanizmlari haqida gaplashamiz. U qisman organizmning va psixik tizimning tushunib bo‘lmaydigan talablariga asoslanadi. Bu talablar o‘z personajining roliga kirib ketish istagi va shu bilan birga voqelikdan uzoqlashishdan iboratdir. Mazkur mexanizmlar inson ongiga va o‘yin faoliyati motivasiyasining fe’l-atvoriga bog‘liq bo‘lmagan holda ishlaydi. Bu motivlar kompyuter o‘yinlari bilan ilk tanishuvdan so‘ng paydo bo‘ladi.
Kompyuter oldida muntazam o‘tirish oqibatlari quyidagicha ifodalanadi:

• 
  kompyuter bilan muloqot jonli muloqotning o‘rnini almashtiradi, buning natijasi o‘laroq inson rivojlanmaydi;
  
• 
  inson Internetda ma’lumotni ko‘radi, shunchaki ko‘radi xolos, o‘rganmaydi – unda bilim olishga nisbatan yuzaki munosabat shakllanadi;
  
• 
  kompyuter oldida muntazam o‘tirish insonning ko‘rishiga, tos sohasidagi qon aylanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi, umurtqa pog‘onasida muammolarni keltirib chiqaradi;
  
• 
  monitordagi tasvirlarning tez-tez almashinib turishi diqqatni jamlashni qiyinlashtiradi, charchoqni chaqiradi, nerv zo‘riqishini paydo qiladi;
  

kompyuter oldida muntazam o‘tirish ortiqcha og‘irlikning paydo bo‘lishiga olib keladi.