O’zbekiston respulikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi farg’ona davlat universiteti tarix fakulteti

4-mavzu yuzasidan tarqatma materiallar
Kidariylar. V asrning 20-yillarida O‘rta Osiyoga sharqdan Sir- daryo va Orol bo‘yla ali yana bir ko‘chmanchi aholi kidariylar (yuyechji yoki toharlarning avlodi) kirib keldi. Kida li hukmdor yo‘lboshchilik qilgani uchun ular kidariylar nomi bilan tilga olinadi. Kidariyla g‘diyonani, Amudaryo bo‘ylaridagi yerlarni egallab, o‘z hukmronligini o‘rnatdilar. Kidariyla lx shahrini o‘z davlatining poytaxtiga aylantirdilar. Biroq kidariylar hukmronligi uzoq davo aydi. Kidariylar bilan sosoniylar o‘rtasida ziddiyatlar kuchayib, ular o‘rtasida bir necha mart rolli to‘qnashuvlar bo‘ldi. 456-yilda bo‘lgan navbatdagi jangda kidariylar sosoniylar tomonida qshat- qich zarbaga uchraydi. Ayni paytda shimoldan janubga siljib kela- yotgan eftaliyla simiga uchrab, shimoliy Hindiston tomon che- kinishga majbur bo‘ldilar. Kidariylar u yerda 7 cha hukmronlik qildilar.
Eftaliylar. Eftaliylarning etnik tarkibi, davlat tashkil etishlari xu- susida tarixiy manbalard li xil qarashlar mavjud (Rim va Vizan- tiya tarixchilari Prokopiy Kesariyskiy, Feofa zantiyskiy (VI asr), arman tarixchilari Lazar Parbskiy (V asr), xitoy solnomalaridan Bey- shi (V )). Masalan, eftaliylar Xitoy manbalarida «i-da», «ye-da», armanlarda «idal», «xeptal», arablard aytal», Suriya va lotin manbalarida «eptalit», «eftalat», «abdal», deb nomlanadi. Bunday tur- lich malar har bir til va yozuvning o‘ziga xos xususiyatlari ifo- dasidir, albatta. Rus va Vizantiy ixchilarining aksariyati eftaliy- larni turkiy qabila massagetlarning so‘nggi bo‘g‘inidan kelib chiq n, deb fikr bildiradilar. F. Vizantiyskiy eftallar nomini V asrning ikkinchi yarmida podshohli gan Vaxshunvor Eftalon nomi bilan bog‘laydi.

• 
  Eng asosiy o‘zgarish — yerga egalik qilish munosabat- larining vujudga kelishi.
  
• 
  Yirik mulkdorlar — dehqon xo‘jaliklari salmog‘ining kuchayishi.
  
• 
  Dehqonlarga qaram — ijarador — kadivarlar tabaqasining ortib borishi.
  
• 
  O‘ziga tegishli yerlarda erkin xo‘jalik yurituvchi kashovarzlar tabaqasining mavjudligi.
  

TURK HOQONLIGI.Turkiy elatlarning keng sharqiy hududlarda qadim-qadim davrlardan buyon yashaganlaridan munosib madaniy iz qoldirib kelganligini juda ko‘plab tarixiy manbalar ham tasdiqlayd xitoy manbalari, mashhur «O‘g‘iznoma», O‘rxun-Enasoy yozuvlari, Kullegin bitiklari bung onchli guvohdir. Oltoy, Tuva hamda ularga tutash hududlarda turli turkiy qabilalar, chunonch in, arg‘un, o‘g‘iz, to‘qqiz o‘g‘iz, o‘ttuz tatar, qarluq, kitan, turk, uyg‘ur, to‘qri (tohar- lar), dub ba — tuva) va boshqalar yashardilar.
IV asr boshlarida Oltoy o‘lkasida siyosiy jarayonlar faollasha- di. O‘sha paytda hozirgi Mo‘g‘uliston va qisman Xitoyning shimoliy hududlari ustidan Jujan xonligi hukmronli edi. VI asr boshlarida Oltoydagi turkiy qavmlar orasida ashin urug‘ining mavqeyi oshib borgan. Ashin urug‘iga mansub Asan va Tuu 460-545-yillarda boshqa urug‘larni o‘zlariga bo‘ysundirdila Oltoyda turkiy qabilalar ittifoqiga asos soldilar. Tuuning o‘g‘li Bumin Tele qabilasini ha ‘ysundirdi. Bumin Jujan xonligiga tobelikdan chiqish uchun kurashdi va 551-yilda Jujan xoninin ‘shinlarini yengib, ularni o‘ziga bo‘ysundirdi. Bumin 552-yilda xoqon deb e’lon qilinadi va yang vlat — Turk xoqonligiga asos soldi. Uning poytaxti Oltoydagi O‘tukan shahri edi. Xoqonlik te da kuchayib, uning dovrug‘i ortib borgan. U ko‘p bor Xitoyga yurishlar qilib, uning bir qanch dudlarini bosib olgan. Xitoy podsholigi Turk xoqonligiga har yili o‘lpon tariqasida o‘ttiz lakdan iborat ipak mato berib turishga majbur bo‘lgan.