O’zbekiston tabiatini shakllantiruvchi omillar. O’zbekiston hududining orografik tuzilishi

Asosiy relef turlari O’zbekistonning tekisliklari relefi tektonik, abrazion, errozion-
akkumulyativ va eol jarayonlar ta’sirida shakllangan. Eng ko’p tarqalgan relef turi 
akkumulyativ tekisliklardir. Ular yer po’stining yangi cho’kkan yoki sekin 
ko’tarilayotgan qismlariga xos bo’lib, Orolbo’yining katta qismini, Qizilqumning 
shimoliy qismini egallagan. Bu tekisliklar tog`larning etaklari bo’ylab cho’zilgan 
mintaqa hosil qiladi. 
Platosimon tekisliklar va platolar nisbatan yoshroq akkumulyativ 
tekisliklardan 100-200 m baland bo’lib, yemirilishi qiyinroq bo’lgan sarmat 
ohaktoshlaridan tashkil topgan. Bu relef turi O’zbekistonning shimoli-g`arbida 
tarqalgan, unga Ustyurt kiradi. Ustyurt platosi atrofidagi tekisliklardan tik balandligi 
150 metrgacha bo’lgan yonbag`irlar-chinklar bilan ajralgan, ular tektonik, 
denudastion va abrazion jarayonlar natijasida vujudga kelgan. 
O’zbekistonning tekislik qismidagi qoldiq past tog`lar, qator tepalar Hisor-
Mang`ishloq yorig`i bo’ylab joylashgan. Bu relef turiga Qizilqumdagi tog`lar, 
SultonO’vays tog`i kiradi. 
O’zbekiston tekisliklarida eng ko’p tarqalgan relyef turi-qator tepalardir. Ular 
Qizilqumning to’rtlamchi davr uvoq jinslari, asosan qumlari uchun xosdir. Qum 
tepalari allyuvial yotqiziqlarning shamol ta’sirida qayta yotqizilishi natijasida paydo 
bo’lgan. 
O’zbekiston tog`lari relyefi shakllarida geologik taraqqiyot tarixi, hozirgi 
zamon tektonik va erozion-akkumulyativ jarayonlar hamda geologik yotqiziqlar 
tarkibi o’z aksini topgan. 
O’zbekistonda alp mintaqasiga xos relyef shakllari ham uchraydi. Ularning 
shakllanishi yangi tektonik harakatlarning ro’y berishi, muzliklar ta’siri hamda 
sovuqdan nurash bilan bog`liq. Bu relyef turi uchun hududning chuqur 
parchalanganligi, nisbiy balandlikdagi farqlarning kattaligi, yonbag`irlarning kalta, 
tik ekanligi, cho’qqilarning qoyali bo’lishi xos. Muzlik ta’sirida vujudga kelgan relef 
shakllari bilan birga bu erda o’ziga xos chuqur va tor troglar (muzlik hosil qilgan 
vodiy), past-baland morena uyumlari ham uchraydi. Alp relyefi shakllari hozirgi 
zamon muzliklari tarqalgan Piskom, Chotqol, Hisor, Zarafshon tizmalarida uchraydi. 
O’zbekistondagi o’rtacha balandlikdagi va past tog`larda (Nurota, Ko’hitantog`, 
Qurama, Mo’g`iltog`, Morguzor, Qoratepa, Bobotog`larda) bu tipdagi relyef shakllari 
yo’q. 
Erozion relef shakllari tog`larda keng tarqalgan. Bunday relyef asosan qadimda 
paydo bo’lgan tekis yuzalarni suv oqimlari yemirib, parchalab yuborishi natijasida 
vujudga keladi. O’rtacha balandlikdagi tog`larda qiya yonbag`irli, chuqur o’yilgan 

---

46 
vodiylar, daralar ko’p uchraydi. Vertikal parchalanish 400 metrdan 1000 metrgacha 
boradi. 
O’zbekiston tog`lari erozion relyefi, vertikal parchalanishi, yonbag`irlarining 
qiyaligi va vodiylari tubi kengligining har xil ekanligi bilan bir-biridan farq qiladi. 
Past tog`lardagi erozion relyef tog`lik hududlarning chekka qismlariga mansub. 
Uncha baland bo’lmagan tog`lar yonbag`irlarining qiyaligi 10-15
0
bo’lib, 
yonbag`irlar daryolarning keng vodiylariga qo’shilib ketadi. Yonbag`irilarning ko’p 
yerida qadimgi terrasalar ancha ko’p saqlanib qolgan. Tog`larning usti ko’pincha 
ancha keng va yassi. Past tog`lar asta pasayib borib, tog` oldi akkumulyativ 
tekisliklarga qo’shilib ketadi. 
Tog` oralig`idagi botiqlarning relyefi akkumulyativ bo’lib, uzoq vaqt davomida 
suv va shamol keltirgan nuroq jinslarning botiq erlarda to’planishi natijasida vujudga 
kelgan. Botiqlarning chekkalarida qiyaroq prolyuvial tekisliklar joylashgan, ular 
tog`lardan oqib tushayotgan daryolar yoyilmalarining qo’shilib ketishidan hosil 
bo’lgan. Prolyuvial tekisliklarning chekka qismlari jarlar va vaqtincha oqar 
suvlarning tor vodiylari bilan parchalanib ketgan. Bu prolyuvial qir va baland 
tekisliklar mahalliy geografik termin bilan adir deb ataladi. 
O’zbekiston tog`larida relef hosil qiluvchi jarayonlar hozirgi vaqtda ham jadal 
davom etmoqda. Nurash natijasida maydalangan tog` jinslarining yonbag`ir bo’ylab 
yuqoridan pastga sel, qor ko’chkilari, vaqtincha oqar suvlar, gravitastiya yordamida 
siljishi ayniqsa jadal ro’y bermoqda. 
O’zbekistonda balandlik mintaqalanish muayyan darajada aks etgan quyidagi 
geomorfologik guruhlarni ajratish mumkin. 
1. 
Erozion parchalangan tog` oldi sertepa-jarlik relyefi shakllari: 
2. 
Yumshoq cho’kindi jinslar ko’p tarqalgan joylardagi skulptura tekislik 
relyefi shakllari: 
3. 
Nival mintaqaning alp relyef shakllari: 
4. 
Tog` oralig`i botiqlarida keng tarqalgan akkumulyativ relyef shakllari. 
O’zbekistonning tekislik qismida atrofdagi tog`lardan suv oqizib keltirgan 
benihoya ko’p jinslarning to’planganligi, eol relyef shakllarining keng tarqalganligi 
va hududimizning gidrografik berk o’lka ekanligi natijasida bu yerda ko’p miqdorda 
tuz to’planib qolgan. Tekisliklarda geologik taraqqiyotning so’nggi ikki bosqichi-
bosqichi va kontinental bosqichlariga mos ravishda tekisliklar relyefida ikkita 
balandlik bosqichi ajratiladi. 
Dengiz bosishi bosqichida paydo bo’lgan hududlar birmuncha baland bo’lib, 
yer yuzasi uchlamchi davrning karbonatli dengiz yotqiziqlaridan tarkib topgan 
(Ustyurt), neogen dengizi chekinganidan so’ng denudastion jarayonlar ta’sirida 
kamroq o’zgargan. Dastlabki relyefdagi asosiy o’zgarishlar yirik berk botiqlarning 
paydo bo’lishida aks etgan. Bu botiqlar tektonik, suffozion va eol jarayonlarning 
birgalikda ta’siri oqibatida vujudga kelgan. Asaka-Ovdon, Borsakelmas va boshqa 
botiqlar ana shunday yirik botiqlardir. Uzun cho’zilgan ayrim depressiyalar 
(Janadaryo va boshqalar) shamol ta’sirida o’zgargan quruq o’zan yoki tektonik 
botiqlardan iborat. Ularning tubi ko’pincha taqir va sho’rlar bilan band bo’ladi. 

---

47 
Kontinental bosqichda atrofdagi tog`lardan oqib tushgan daryo yotqiziqlari 
to’planishidan vujudga kelgan tekisliklarni tadqiqotchilar yoshiga qarab ikki tur 
tekislikka- biroz baland,-uchlamchi davr kontinental yotqiziqlaridan iborat qadimgi 
tekisliklar hamda to’rtlamchi davrning shamol juda to’zitib yuborgan qum-gil 
kontinental uvoq jinslardan tuzilgan birmuncha yosh tekisliklarga ajratadilar.