O‘zbekiston tarixi

12-mavzu. Sovet hokimiyati davrida O’zbekistonning ma’naviy-madaniy qaramligi va uning 
oqibatlari. 
REJA: 
1. XX asrning 20-30 yillarida O’zbekistonning ma’naviy-madaniy hayoti, unga hukmron kommunistik 
mafkura ta’siri. 
2. XX asrning 50-80 yillarida respublikaning ma’naviy-madaniy hayoti.
3. Ma’naviy hayot sohalaridagi mafkuraviy cheklashlar va byurokratik holatlarning avj oldirilishi va 
uning halokatli oqibatlari. 
 
Asosiy adabiyotlar 
 
Karimov I.A. O’zbekistonning o’z istiqlol va taraqqiyot yo’li. Asarlar, t.1. T.: O’zbekiston, 1996, 76-
85-betlar. 
Karimov I.A. Barkamol avlod - O’zbekiston taraqqiyotining poydevori. Asarlar, t.6. T.: O’zbekiston, 
1998, 324-347-betlar. 
Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. Asarlar, t.7. T.: O’zbekiston, 1999, 133-155-betlar. 
Karimov I.A. «Milliy istiqlol g’oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar» risolasiga so’z boshi. Asarlar, t.9. 
T.: O’zbekiston, 2001, 220-225-betlar.
Usmonov Q., Sodiqov M. O’zbekiston tarixi (1919-1991). T.: Sharq, 2002, 105-121, 219-234-betlar. 
O’zbekistonning yangi tarixi. Ikkinchi kitob. O’zbekiston Sovet mutamlakachiligi davrida. T.: Sharq, 
2000, 270-282, 487-498, 569-585-betlar. 
 
1. XX asrning 20-30 yillarda O’zbekistonning ma’naviy-madaniy va ma’rifiy hayoti, unga 
hukmron kommunistik mafkura ta’siri. 
 
XX asrning 20-30 yillarida madaniy-ma’naviy soha ham o’ziga xos murakkablik, o’iyinchilik bilan 
kechdi.
20-yillar boshlariga kelib O’zbekiston hududida madaniy o’urilishning eng dolzarb vazifalaridan 
sanalgan sovet ta’lim tizimini shakllantirish ishlari boshlab yuborildi.
1920 yil 17 sentyabrda Turkiston ASSR hukumati o’lkada 8 yoshdan 40 yoshgacha bo’lgan 
kishilarni o’o’itish va savodxon o’ilish to’Yorisida dekret o’abul o’ildi. Bundan ko’zda tutilgan mao’sad 
mahalliy xalo’ni tobora sovetlar siyosati va mafkurasi ta’siriga olish edi. Shularni hisobga olib 
respublikaning turli hududlarida ko’plab savodsizlikni tugatish kurslari tashkil etildi.
Respublikada boshlanYoich ta’lim tizimining joriy etilishi, keyinroq esa 7 yillik ta’limga o’tilishi 
ham xalo’ ta’limi sohasida muhim o’zgarishlardan bo’ldi.
Sovet xukumati ta’lim tizimini, yangi avlod tarbiyasini to’lio’ ravishda o’z izmiga bo’ysundirish 
mao’sadida arab alfavitiga asoslangan eski o’zbek yozuvini ham isloh o’ilishga kirishdi. Shu mao’sadda 
1928 yilda arab alifbosidan lotin alifbosiga o’tildi.
Sovetlarning xalo’ ta’limi sohasida yuritgan siyosatining muhim yo’nalishlaridan biri, bu oliy 
va o’rta maxsus ta’lim tizimini shakllantirish hamda rivojlantirish edi.
Shu o’rinda ta’kidlash joizki, Turkistonda oliy ta’limni tashkil etish g’oyasini, dastavval, 
o’lkaning ilg’or jadid namoyadalari ilgari surgan edilar. Xususan ular tashabbusi bilan 1918 yil mayida 
Toshkentda ilk bor milliy universitet ochilib, u ilmga chanqoq ko’plab mahalliy yoshlarni o’z bag’riga 
olgan edi. Biroq har narsada o’zini ko’rsatishga intilgan sovetlar yurtparvar jadidlar tashabbusini bo’g’ib, 
1920 yil sentyabrida Toshkentda Turkiston Davlat Universiteti tashkil etdilar. Keyinchalik O’rta Osiyo 
Universiteti maqomini olgan bu oliygoh o’lkada oliy ta’limni rivojlantirish, yuo’ori mutaxassis kadrlar 
tayyorlash o’choYoi bo’ldi.
O’zbekistonning bu davrdagi ta’lim tizimida o’rta maxsus ta’lim o’o’uv 
yurtlari faoliyati ham alohida o’rin egallaydi. 20- yillarda Respublikada 6 ta o’ishloo’ xo’jalik 
texnikumi, 1 ta tibbiyot texnikumi, 16 ta hunar-texnika maktabi tashkil o’ilindi.
30-yillarga kelib o’zbek fanining turli yo’nalishlarida o’z yuksak salohiyatini namoyon etib, o’z 
ilmiy maktabiga asos solgan Qori Niyoziy, Abdurahmon Sa’diy, Abdulla Avloniy, Yah’yo G’ulomov, 
Po’lat Soliev, Toshmuhammad Sarimsoo’ov, Halil Rahmatullin, Habib Abdullaev, Sobir Yunusov singari 
fan allomalari etishib chio’di.

---

Respublikada ijtimoiy fanlar, shu jumladan, tarix va arxeologiya sohalarida ham ancha ilmiy-
tado’io’ot ishlari ko’zga tashlandi.
Yirik arxeolog olimlar: Ya.G’ulomov, S.Tolstov Xorazmda, M.E.Masson Samaro’andda, 
V.A.Shishkin, O.Nabiev, A.T.Okladnikovlar Ohangaron vodiysi va Termiz atrofida katta hajmdagi 
o’azilma ishlarini olib bordilar.
1940 yil 9 yanvarda O’zbekiston XKS (hukumati) huzuridagi Fan o’o’mitasi negizida SSSR 
FAning O’zbekiston filiali ta’sis etildi. O’sha kezlarda uning tarkibida 75 ta ilmiy-tado’io’ot institutlari 
va muassasalari mavjud edi. 1943 yil 4 noyabrda O’zbekiston Fanlar akademiyasi ochildi, uning birinchi 
prezidenti etib taniqli olim T.N.Qoriniyoziy saylandi.
XX asr 20 yillari yarmida «Hujum» nomi bilan boshlangan harakat o’z mohiyati bilan o’zbek 
xotin-o’izlarini tuto’inlikdan ozod o’ilishga o’aratilgan edi.
Turkiston xotin-o’izlari hayoti asrlar davomida musulmonchilik o’onun-o’oidalari va an’analari 
asosida kechgan va o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’lgan.
Shu mao’sadda tashkil etilgan respublika, viloyat, tuman, shahar va o’uyi sovet tashkilotlari 
o’oshidagi xotin-o’izlar bo’limlarida dastlab umuman to’Yori ish olib borilgandi.
Buning natijasida xotin-o’izlar ijtimoiy foydali mehnatga, jamoatchilik ishlariga faol tortila 
boshlagandi.
Biroq VKP(b) MQ O’rta Osiyo byurosining 1926 yil sentyabrdagi maxsus o’arori asosida bu 
harakatni sun’iy ravishda tezlashtirishga kirishildi. Oo’ibatda bu majburiy harakat «Hujum» nomini oldi.
1927-1928 yillarda «Hujum» harakati yanada keng o’uloch yozdi.
«Hujum» harakatining o’sib borishi davomida 1937 yilga kelib 273637 nafar o’zbek xotin-
o’izlari savodsizlikni tugatish kurslarini muvaffao’iyatli bitirdilar. Ayol ishchilar va xizmatchilar soni 
1940 yilda 232 ming kishiga etdi. Bu esa butun respublikadagi ishchilarning 40,7 foiziga teng edi. Ular 
tikuvchilikda 82,3 o’andolatchilikda 65,5 to’o’imachilikda 8 foizni tashkil etardi.
1929 yilda o’zbek musio’ali teatriga asos solindi. 1933 yilga kelib Xamza nomli akademik drama 
teatri ish boshladi.
1936 yilda Toshkentda Konservatoriya ochilishi madaniy hayotda katta voo’ea bo’ldi. O’zbek 
musio’a madaniyatining zabardas vakillari – Yunus Rajabiy, Muxtor Ashrafiy, Tolibjon Sodio’ov, 
To’xtasin Jalilov singari san’atkorlar ijodi xalo’ dilidan chuo’ur joy oldi.
30-yillarda O’zbekistonda kino san’ati shakllandi.
20-30-yillarda respublikada ko’plab madaniy inshootlar o’urildi. 1932 yilda respublikada 707 ta 
kutubxona, 3087 ta klub, 409 ta kino o’urilma, 32 ta teatr, 13 ta muzey mavjud edi.
Bu davrda o’zbek adabiyoti ham jiddiy hayotiy sinovlar jarayonini boshdan kechirdi. o’zining boy 
tarixiy an’analariga ega bo’lgan bu adabiyot xalo’ ruhining ko’zgusi sifatida uning ma’naviy hayotida 
muhim rol o’ynadi.
3. Ma’naviy hayot sohalaridagi mafkuraviy cheklashlar va byurokratik holatlarning avj oldirilishi va 
uning halokatli oqibatlari.