O'zbekiston tarixi

partiyalarining dasturiy hujjatlari. 1917-1920- yillar» nomli kitobda qayta 
bosildi. 
Loyihada yer-suv masalasiga katta e‟tibor berilgan. Bundan tashqari 
unda harbiy masala, moliya ishlari, ichki ishlar va davlat boshqaruv 
organlari kabi masalalarga ham keng o„rin berilgan. 
Loyihada butun haydaladigan yerlar uch qismga boiingan: 
Vaqf yerlari (masjid va madrasalarga tegishli yerlar); 2) Soliqdan ozod 
qilingan yerlar (mulki hur); 3) Soliq olinadigan (mulki xiroj) yerlar. 
Hammani ekin ekishga majbur qilish maqsadida barcha ekilgan va 
ekish mumkin boiib, ekilmay qolgan erlarga ham soliq solish nazarda 
tutilgan. Shuningdek, «mulki xiroj» yerlariga soliqni kamaytirish hamda 
«kafson» (amin, oqsoqol va boshqalar uchun) «nanafti» (sadaqa), «uchkuna 
puli» (turli daraxtlar uchun), «cho„p puli» (yaylov uchun) va boshqa 
ortiqcha xarajat chiqimlami tugatish nazarda tutildi. 
Loyihada yana davlat yerlari, bog„ va binolarga ishlov berish uchun 
hashar chaqirish, umuman aholi mehnatidan tekin foydalanish 
215 

---

ham man etildi. Hashar yoii bilan faqat suv inshootlari qurish, kanallar 
qazish, umuman irrigatsiya ishlarini amalga oshirish mumkin boidi. Bunday 
paytda hasharga kelmaganlarga, hatto, soliq solish nazarda tutildi. 
Loyihada qishloq xo„jaligini intensivlashtirish va mexanizatsiyalash, 
dehqonlami sudxo„rlardan qutqarish uchun qishloq xo„jalik banki 
tarmoqlarini tashkil etish, agronomiya bilimlarini yoyishga katta e‟tibor 
berildi. 
Milliy armiyaga ham «Yosh buxoroliklar» partiyasi katta e‟tibor berdi. 
Loyihada armiya sonini eski rus hukumati bilan Buxoro amiri tuzgan 
shartnomaga ko„ra 12 ming kishiga yetkazish belgilanadi. Harbiy xizmat 22 
yoshga yetgan barcha yoshlar uchun majburiy boiishi, xizmat muddati esa 
ikki yil qilib belgilanadi. Shuningdek harbiy maktablar ochish, askarlarga, 
ozroq boisa-da, oylik maosh toiab turish nazarda tutildi. Moliya sohasida 
ham jiddiy islohot o„tkazishga e‟tibor berildi. Buning uchun amiming 
mablagiari umumdavlat mablag„idan ajratilishi, soliqlar aniq belgilanishi, 
davlat byudjeti har yili eion qilib turilishi ko„rsatildi. 
Maorif sohasida davlat mablagi hisobiga maktab, oliy o„quv yurtlari 
ochish, ulami zamonaviy dastur, o„quv qoilanmalari, o„qituvchilar bilan 
ta‟minlash, davlat va vaqf maktablaridan tashqari shaxsiy maktablar 
ochilishi dasturda o„z aksini topgan edi. Shu bilan birga o„quv yurtlarini 
bitirganlarga maorif nozirligi tomonidan diplom berish ham aniq belgilab 
qo„yildi. Islohotda davlat boshqamv tizimi, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy-
ma‟rifiy hayot masalalari qamrab olindi. Buni unda ko„rsatilgan quyidagi 10 
ta nozirlik isbotlab turibdi: yer ishlari, vaqflar, harbiy ishlar, ichki ishlar, 
moliya, adliya, militsiya, yoilar chiqamvchi va sanoatni qayta ishlash, 
maorif, tashqi ishlar nozirliklari. 
Mana shular asosida Nozirlar Kengashi tashkil etilishi kerak edi. Bu 
nozirlar faoliyatini kuzatuvchi 20 kishilik maxsus Nazorat komissiyasi 
tashkil etilishi ham nazarda tutildi. 
Yuqorida ko„rsatilgan ushbu masalalar o„sha paytda hal qilinishi amri 
mahol boisa-da, ular maium dastur holatiga keltirilib, amirga tavsiya 
etilishining o„zi katta tarixiy ahamiyatga molikdir. Islohotdan kutilgan 
maqsad 
amiming 
yakka 
hukmronligi 
(monarxiyasi)ni 
Ovmpacha 
Konstitusion monarxiyasi bilan almashtirish, maorif va madaniyat, ishlab 
chiqarish va sanoatni rivojlantirish, ilm-fan va texnikani taraqqiy ettirishdan 
iborat boidi. Buning uchun «Yosh 
216 

---

buxoroliklar» partiyasi dastlab Amir Olimxonga har xil yo„llar bilan tinch 
demokratik ta‟sir va hatto, kuch bilan tazyiq o„tkazishga harakat qildi. 
Bulaming hammasi Rossiya va Turkistondagi inqilobiy harakat bilan 
bevosita bogiiq edi. 
Rossiya fevral butjua demokratik inqilobining g„alabasidan so„ng 
Buxoroda ham ijtimoiy-siyosiy vaziyat tez o„zgara boshladi. Ruslar 
yashaydigan joylarda hokimiyat Rossiya Muvaqqat hukumatining Ijroiya 
qo„mitalari qoiiga o„tdi. 1917-yil 12-martda Yangi Buxoroda Ijroiya qo„mita 
saylandi. May oyining birinchi kunlarida esa Buxoro amirligida mslar 
yashaydigan joylardagi ijroiya qo„mitalar delegatlarining birinchi qumltoyi 
boiib o„tdi. Buxoroda juda ajoyib, ayni vaqtda murakkab ijtimoiy-siyosiy 
muhit paydo boidi. Bu esa jadidlarda umidvorlikni uyg„otdi. Maiumki, 
Buxoro Rossiyaning yarim mustamlakasi edi. Shuning uchun ham jadidlar, 
ya‟ni «Yosh buxoroliklar» partiya rahbarlari o„z maqsadlarini Rossiya 
Muvaqqat hukumati orqali amalga oshirish uchun unga telegramma orqali 
murojaat yuborib, amimi isloh o„tkazishga ko„ndirishni iltimos qiladilar. 
Fayzulla Xo„jayevning ko„rsatishicha, unga «Yosh buxoroliklar»ning 
faollari imzo chekkan edilar. Rossiya markazidan tezda javob kelmaydi. 
Sabrsizlik bilan ikkinchi telegramma yuborildi. Uning matni F.Xo„jayev 
tomonidan yozilgan, Fitrat va Saidjonov imzo chekkan edi. 
Bunga ham chidamay, «Yosh buxoroliklar» partiyasining yangi 
tuzilgan Markaziy qo„mitasi Fitrat va Usmonxo„ja Po„latxo„jayevdan iborat 
maxsus delegatsiyani Petrogradga yubordilar. Ular Orenburgga kelganlarida 
jadidlar bilan amir o„rtasidagi kelishmovchiliklami hal qilish uchun Rossiya 
poytaxtidan maxsus komissiya yoiga chiqqanligi haqidagi xabami oladilar 
va orqaga qaytadilar. 
Ana shundan so„ng Amir Olimxon Rossiya muvaqqat hukumati va 
uning Buxorodagi vakili Miller hamda mahalliy taraqqiyparvar jadidlar 
ta‟sirida 1917-yil juma kuni - 7-aprelda islohot o„tkazish to„g„risidagi 
«Manifest»ni eion qildi. «Manifest» oldin saroyga to„plangan 200 ga yaqin 
faollar, diniy ulamo va muftilar oldida tantanali ravishda o„qib eshittirildi. 
Unda saroy amaldorlari va savdogarlardan 15 kishi, Buxorodagi ms 
shaharlari ishchi va askarlari deputatlari sho„rosi hamda Samarqand sho„ro 
hokimiyati vakillari qatnashdi. Ulaming orasida Mahmudxo„ja Behbudiy 
(Samarqand), F.Xo„jayev, Chor hukumatining vakili Miller, amir, 
217 

---

qozi kalon, amir tomonidan yangidan ma‟muriy ishga tayinlangan 
taraqqiyparvar Sharifjon Maxsum bor edilar. 
Manifestda amir sud (qozixona), soliq ishlarini tartibga solish, sanoat 
va savdoni rivojlantirish, hamma amaldorlami nazorat ostiga olish, poytaxt 
Buxoroni obodonlashtirish, fuqarolaming sogiigi va rohat-farog„ati haqida 
g„amxo„rlik qiluvchi maxsus komissiya tuzish haqida va‟da qilingan edi. 
Shuningdek, manifestda moliya ishlarini tartibga solish, ki- rim va 
chiqimlari aniq hisoblangan amirlik byudjetini tashkil etish, umuman xalqqa 
yengilliklar berish, maorif va fan-texnikani rivojlantirish, bosmaxona tashkil 
etib, bosma matbuotga asos solish, qamoqxonadagi erkin fikrlilami ozod 
qilish ko„rsatildi. 
Bu Manifest Buxoroda siyosiy vaziyatning taranglashuviga sabab boidi. 
Uni din peshvolari va dindorlar orasidagi o„ta mutaassiblar shariat 
qonunlarini buzish deb qabul qildilar. Taraq- qiyparvarlar, ayniqsa, «Yosh 
buxoroliklar» unda o„zlarining talab- lari maium darajada hisobga 
olinganligidan o„ta quvondilar. Shuning uchun ham ulaming maium bir 
«qizillashgan» qismi amiming insofga kelgani uchun unga minnatdorchilik 
bildirish maqsadida 8 aprel kuni katta ko„cha namoyishi bilan 
nishonlaydilar. Namoyishchilar «Yashasin Amir Olimxon! Yashasin 
islohot!» deb yozilgan qizil alvonlami ko„tarib ko„chalarga chiqdilar. 
«Yosh buxoroliklar» orasida qat‟iy birlik yo„q edi. Ayniqsa, bu 
F.Xo„jayevning ko„rsatishicha, quyidagi ikki masalada keskinlashadi: 
1. Kutilayotgan manifestga munosabat; 
2. Manifest munosabati bilan boiadigan namoyish va targibot. 
Ana shu masalalar sabab «Yosh buxoroliklar» Markaziy 
Qo„mitasining 12 a‟zosi orasida ajralish yuz berdi. Abduvohid Burxonov 
«qizillashgan» F.Xo„jayev gumhi nuqtai nazarini ma‟- qullaydi. Shundan 
so„ng yangi Markaziy qo„mita quyidagi tartibda 9 kishidan iborat qilib 
saylanadi: Abduvohid Burxonov (raisi), Fitrat (kotib), Usmonxo„ja 
Po„latxo„jaev (xazinachi) va a‟zolar: Muhitdin Rafoat, Musa Saidjonov, Ota 
Xo„jayev, Ahmadjon Abdulsaidov, Fayzulla Xo„jayev va Hamidxo'ja
1
. 
F.Xo„jayev va uning bilan hamfikrda boiganlar, shuningdek, yangi 
Markaziy qo„mita a‟zolari tabiatan «ms inqilobchilari» ta‟siriga berilgan, 
asosiy maqsadga esa faqat Rossiya yordamidagina 
1