O'zbekiston tarixi

1
 «Munosabat» gazetasi. 1990-yil 30-noyabr.
2
 O'sha manba.
497

---

chaqirib 
olib ulami «vatan sotqini» tamg„asi bilan qamay boshladilar. Vali 
Qayumxon Fitratning ham qamoqqa olinganligidan xabar 
topadi. 
Xabarlar 
bir-biridan dahshatli edi. Vali Qayumxon anglab yetgan narsa shu boidiki, 
uning ilmi endi xalqiga kerak emas. Uning qalbini bezovta qilayotgan va 
unga tinchlik bermayotgan bitta e‟tiqod shakllangan edi, u ham bo„Isa, 
«qarshi kurashish» shiori edi. 0„z yurtida Vali Qayumxonni ham o„lim 
kutardi. Shunday bo„lsa-da u doktorlik ishini davom ettirdi. 
1941- 
yilda Rossiya bilan Germaniya o„rtasida umsh boshlan- 
ganda 
Vali 
Qayumxon 
Berlinda 
edi. 
Doktor 
Boymirza 
Hayit 
ma‟lumotlariga qaraganda, o„sha vaqtda Olmoniyada yashab turgan yagona 
turkistonlik Vali Qayumxon boigan. Boshlanib ketgan umsh Vali 
Qayumxonni o„z girdobiga tortdi, aniqrogi - vijdon azobi o„z faoliyatini 
o„zgartirishga majbur qildi. Doktor Boymirza Hayitning Vali Qayumxon 
vafoti munosabati bilan yozgan «Vali Qayumxon ota Turkiston Istiqloli 
uchun kurashning shamchirogi edi» maqolasida yozishicha: «Sovet 
kommunizm tuzumi esa dunyoga Olmoniyada bizning askarlarimiz yo„q 
deb «ma‟lumot» beradi. Baynalmilal qoidaga ko„ra, umshda qatnashgan har 
bir davlat o'zining dushman qolidagi askarlarini yemak, kiyim va dorilar 
bilan ta‟min etishi kerak edi. Moskvadagi jallodlar asirlikdagi o„z 
askarlariga yordam berffladilar. Vali Qayumxon Olmoniya hukumatiga 
murojaat qilib, turkistonlik asirlar Sovet Armiyasining haqiqiy jangchilari 
emas- ligini, ulami zambarak uchun yem holida tutilganligini, Sovet Ittifoqi 
bilan Olmoniya orasidagi janglarda qoilarida qurol o„miga tayoqlar bilan 
turganliklarini anglatdi. Olmon hukumati ham Sovet davlatining nohaq 
harakat qilganligini va turkistonliklar kabi g„ayrirus xalqlardan umshda 
strategik maqsadda foydalanganligini toia ravishda anglagan edi. 
1942- 
yilning 
boshidan e‟tiboran Qayumxon bir necha 
yuz ming turkistonlik asimi lagerlardan chiqarib, ulami sivil (ommaviy) 
ishlarga joylashtirishga muvaffaq boidi. «Ochlik, kasallik hukm surgan, 
sovuq oylarda kiyimsiz qolganimiz sharoitlarida biz, turkistonlik asirlar 
Qayumxonning himmatini ко„rib, uni «ota» deb ataydigan boidik. U biz 
uchun chindan ham otalik qildi»
1
. 
Vali Qayumxonning ko„z o„ngida minglab turkistonliklar behuda