O'zbekiston tarixi

Uchinchisi, fashistlar Germaniyasining tashviqot-targibot ma- shinasi 
ham barcha rus boimagan millatlar vakillariga, shu jumladan, 
1
 «Sharq Yulduzi» jumali. 1992-yil, 3-son, 152-bet.
496

---

turkistonliklarga qarata ham faol ish olib bordi. Mahkamasi Minsk shahrida 
bo„lgan general Mirshakar boshchiligidagi turkiston- liklaming ma‟lum bir 
qismidan ko„r-ko„rona shu targ„ibotga ishonib o„z ixtiyori bilan nemislarga 
asir tushgan vatandoshlar ham bo„ldi. Fashistlar qo„mondonligi asirga 
olingan turkistonliklami yoppasiga qirib tashlay boshladi. Mana shunday bir 
murakkab va tang vaziyatda o„sha davrda Germaniyada yashab istiqomat 
qilayotgan vatandoshimiz Vali Qayumxon «Turkiston legioni»ni tuzish 
g„oyasini ko„tarib chiqdi va uning Prezidenti bo„ldi. 
Vali Qayumxon kim? «Ozodlik» radiosining sobiq faollaridan biri, 
hozir Turkiyada istiqomat qiluvchi vatandoshimiz Usmonxo„ja o„g„li 
Temurxo„ja Vali Qayumxon haqida bunday degan edi: «Vali Qayumxon 
juda kuchli shaxs, unda insonlami birlashtiruvchi iqtidor, yoiboshchilik 
qobiliyati bor. Otamiz oigandan so„ng u bizga ma‟naviy ota boidi. U 
ko„pgina musofirlarning milliy ruhini tarbiyaladi. Bilimdon, ziyrak, irodali 
kishi»
1
. 
Vali Qayumxon asli toshkentlik. 1904-yil 15-iyulda Pichoqchi 
mahallasida tugilgan. Navoiy nomli maktabda o„qigan. 1993-yil 13- 
avgustda Germaniyaning Kyoln shahrida vafot etgan. 
Vali Qayumxonni Germaniyaga Fayzulla Xo„jayevning shaxsan do„sti 
va 
maslakdoshlaridan 
Fitrat 
1921-yilda 
o„qishga yuborgan. Uni 
Germaniyaga jo„natishdan oldin Fitrat Samarqandga olib boradi. Vali 
Qayumxonni Samarqandda Amir Temur sag„anasi oldida qasam ichuradi. 
Fitrat o„shanda yigiab turib Vali Qayumxonga bunday deydi: «...Sen 
Vataningdan uzoqqa ketayapsan, shunday vaziyatlar boiadiki, sen xalqingni, 
yurtingni esdan chiqarishing mumkin. Shuning uchun shu yurtga, shu elga 
hamisha sodiq qolishga qasam ich. Hozirgi siyosatga aralashma, bu elga ilm 
kerak, sen unga o„sha yoqlardan ilm olib kel»
2
. Vali Qayumxon o„z 
va‟dasida turdi, uni Usmonxo„ja va Fransiyada «Yosh Turkiston» 
majmuasini chiqara boshlagan Mustafo Cho„qay har qancha undashmasin 
siyosatga aralashmaydi, ilm olish bilan band boiadi. Germaniyada Vali 
Qayumxon iqtisodchi diplomini oladi, doktorlik ishi ustida ishlay boshlaydi. 
Ammo Markaziy Osiyoda amalga oshirilgan milliy davlat chegaralanishi va 
0„zbekiston SSR tashkil etilgandan so„ng mamlakatdan Germaniyaga 
o„qishga yuborilgan turkistonliklami