O‘zbеkistоn xаlqаrо islоm аkаdеmiyаsi “himoyaga ruxsat etildi”

II BOB. VAQF INSTITUTLARI FAOLIYATINING XORJIY MAMLAKATLAR TAJRIBASI VA UNING IJTIMOIY- IQTISODIY TAHLILI
2.1. Xorijiy mamalakatlarda vaqf institutlari shakllanishining tashkiliy-huquqiy asoslari
Vaqf institutlari jahonda ijtimoiy fondlar sirasiga kiradi va ular kabi mamlakat qonunchilik doirasida faoliyat olib boradi. Vaqf institutlarining tashkiliy-huquqiy asoslari hukummatdagi qonun normalariga taqaladi. Jumladan, O’zbekistonda “Diniy-ma’rifiy soha faoliyatini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Prezident Farmonida O‘zbekiston musulmonlari idorasi huzuridagi “Vaqf” xayriya jamoat fondini tashkil etish belgilangan¹⁴. Farmonda tegishli idoralarga fuqarolardan zakot, fitr va boshqa xayriya mablag‘lari sifatida tushadigan mablag‘lar “Vaqf” xayriya jamoat fondining alohida hisob raqamida to‘planishi hamda zamonaviy axborot texnologiyalaridan foydalangan (shu jumladan, Internet tarmog‘i orqali onlayn kuzatish imkoniyatini yaratgan) holda mablag‘larning tushishi va sarflanishida to‘liq shaffoflikni ta’minlash bo‘yicha amaliy ko‘mak berish topshirilgan.
An’anaviy tarzda, vaqflar ma'lum bir maqsadga erishish uchun mo'ljallangan muayyan mulkning mavjudligini talab qiladi. Bir qator mamlakatlarda fondler shaxsiy maqsadlarga erishish uchun yaratilishi mumkin, lekin aksariyat mamlakatlarda fondlar faqat jamoat manfaati maqsadlariga erishish uchun yaratilishi mumkin. Vaqf institutlari o'z maqsadiga erishish uchun faoliyatni moliyalashtirishi mumkin bo’lgan ta'sischilarning badallarini hisobga olish va uning ustavida muassislar tomonidan nazarda tutilgan shartlardan kelib chiqqan holda, aholidan mablag'larni undirish yo'li bilan qoplaydi. Jamg'armalar, shuningdek NNTlarning boshqa tashkiliy-huquqiy shakllari uchun; qonuniy tamoyili “tarqatish emas daromad”, ya’ni mablag‘lar daromadlarini o‘z muassislari, mansabdor shaxslari va boshqa xodimlariga taqsimlash yoki o‘tkazish qonun bilan taqiqlanadi. Mablag'lar olingan daromadlarni faqat qonun hujjatlarida belgilangan maqsadlarga erishish uchun jamoat manfaati maqsadlarida sarflashga ruxsat beriladi. Keyinchalik, ular quyidagilarni bilishlari kerak:
1) Ushbu maqsadga erishish uchun kim yoki qaysi tashkilot faoliyat olib bormoqda?
2) Ushbu maqsadga erishish uchun qanday miqdorlar talab qilinadi?
3) Qanday qilib mablag'larni ushbu sub'ektlarga o'tkazish va amalga oshirish mumkin?
O'z maqsadiga erishish uchun fond ma'muriy xodimlarni va shunga mos ravishda uni saqlash uchun qo'shimcha xarajatlarni talab qilishi mumkin. Mulk noto'g'ri ishlatilmasligini ta'minlash uchun ushbu tashkilotda (fondda) mustaqil kollektiv boshqaruv organi tuziladi, daromad keltiradigan faoliyat tashkilotning o'zi xo'jalik yuritish huquqini oladi. Olingan daromadlar uchun foydalaniladigan jamg'armaning maqsadlariga erishish, ma'muriy xarajatlarni moliyalashtirish va shuningdek, uning aktivlarini to'ldirishga doir munosabatlarni tartibga soluvchi qonun hujjatlarining alohida maqsadi va fondning faoliyati, bunday rejimni ta'minlashdan iborat bo'lgan shaxs xayriyaga pul sarflashga qaror qiladi, uning mablag'lari o'zi belgilagan maqsadlarga sarflanishiga ishonch hosil qiladi davomida ushbu mablag'lardan foydalanishni boshqarish va nazorat qilishda uning ishtirokisiz uzoq muddatga cho’ziladi. Pul mablag'larini ro'yxatga olish tartibi, davlat organlari va jamg'armalarni boshqarish organlari a'zolarining vakolatlari, mablag'lar mulkini tasarruf etish to'g'risidagi barcha qonun hujjatlari, birinchi navbatda, yo'naltirilishi kerak.
Nobel jamg'armasi, Mott fondi, Ford fondi va boshqalar kabi dunyoga mashhur fondlar shu tariqa shakllandi. Boshqa tomondan, kichik mahalliy mavjudligi katta moliyaviy resurslarga ega bo'lmagan o'zaro qo'llab-quvvatlash fondlari, lekin ular ko'p miqdordagi kichik xayriyalar asosida nodavlat notijorat tashkilotlariga yordam berish va joylarda hamjamiyat loyihalarini moliyalashtirish uchun foydalaniladigan o'z kapitalini shakllantirish ko’zda tutiladi.
Rivojlangan mamlakatlarda fondlar o’ziga xos tarzda davlat Moliya vazirligi rolini o'ynaydi, ular yordamida fuqarolik tashabbuslarini davlatdan mustaqil moliyalashtirish tizimining faoliyat yuritish imkoniyati. Jamg’arma vositasi sifatida fondning tabiati haqida qisqacha ma'lumot va ma'lum bir maqsadga erishish uchun resurslarni ko'paytirish jamg'armalarning huquqiy maqomining boshqa nodavlat notijorat tashkilotlaridan ma'lum bir farqini tushunishga imkon beradi. Masalan, jamoat birlashmalari ham, qoida tariqasida, ijtimoiy manfaatli maqsadlarga erishish uchun tuziladi. Ular o'z maqsadlariga moliyalash orqali, ijtimoiy loyihalar va uning a'zolarining faolligi tufayli ham erishishlari mumkin. Boshqa barcha nodavlat notijorat tashkilotlari kabi jamg‘armalarga ham tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanishga ruxsat berilgan to'g'ridan-to'g'ri, sho’ba korxonalarni yaratmasdan yoki boshqa yo'l bilan birlashgan tuzilmalar orqali amalga oshiriladi¹⁵. Biroq qonun chiqaruvchi tadbirkorlik faoliyati bilan shug'ullanishi mumkin bo'lgan muayyan turdagi faoliyat turlarini tanlash imkoniyatiga cheklov o’rnatdi. Ya’ni har qanday bunday faoliyat poydevor yaratilgan ijtimoiy foydali maqsadlarga erishish uchun zarur bo'lishi va bu maqsadlarga zid bo'lmasligi kerak. Bu uchun hech qanday mezon belgilamaydi jamg'armaning maqsadlariga muvofiqligini qanday baholash kerak.
Tadbirkorlik faoliyati tan olingan taqdirda asosiy sanksiya maqsadlariga javob bermaydigan fond jahon amaliyotida soliq solishning umumiy tartibining mablag'lardan mahrum qilish bo'yicha soliq imtiyozlari qo'llaniladi. Biroq nima qonuniy ekanligi to'liq aniq emas tadbirkorlik faoliyati deb e'tirof etilgan taqdirda oqibatlari jamg'armaning maqsadlariga mos kelmaydi va bundan tashqari, nomuvofiqlik faktini aniqlashga vakolatli organ belgilanmagan. Bunday organ faqat sud bo'lishi mumkin. Lekin sud nima maqsadda bunday yechim berishi ham aniq emas. Shunday qilib, uning barcha qarama-qarshiliklari va nomuvofiqligi uchun, bu qoida asosan deklarativ ko'rinadi va amalda fondning qonun hujjatlarida taqiqlanmagan har qanday tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanish imkoniyatini hech qanday tarzda cheklamaydi.
Jamg'armalar, birinchi navbatda, fondning bunday tadbirkorlik faoliyatidan oladigan daromadlari to'g'risida soliq imtiyozlarini berish bilan bog'liq holda foydalaniladi. Qirg'iziston Respublikasi qonunchiligida ko'zda tutilmagan jamg'armaning biznes daromadiga soliq imtiyozlari berilmaydi. Qirg'iziston Respublikasi qonunchiligida soliq imtiyozlari xayriya tashkilotlari va xayriya tashkilotining maqomi bo'lishi mumkin jamoat birlashmalari, jamg'armalar va xususiy muassasalarni olish nazarda tutilgan. Qirg'iziston Respublikasida mablag'larni qayta tashkil etish masalasi qonun hujjatlarida hech qanday tarzda tartibga solinmagan. Bunday tartibga solishning ahamiyati shundan kelib chiqadiki, qayta tashkil etishning transformatsiya, shuningdek, ajratish va taqsimlash kabi turlari fond mulkidan boshqa maqsadlarda foydalanishga yo‘l ochib beradi. Jahon amaliyotida qayta tashkil etishning bunday turlari odatda bevosita taqiqlanadi.
Ushbu kamchilik mablag'larning yuridik shaxsligini tartibga soluvchi qonun hujjatlari qoidalarini tegishli taqiq bilan to'ldirish orqali bartaraf etilishi kerak.Jamg'arma bir yoki bir nechta jismoniy va/yoki yuridik shaxslar tomonidan tuzilishi mumkin¹⁶.
Nodavlat notijorat tashkilotlari to'g'risidagi qonun jamg'armani tashkil etish to'g'risidagi qarorga qo'yiladigan talablarni belgilaydi va unda quyidagi ma'lumotlar bo'lishi kerak:
– fondning nomi, yuridik manzili;
– ta'sischilar - jismoniy shaxslarning familiyasi, ismi ko'rsatilgan ro'yxati;
– otasining ismi, tug'ilgan yili, manzili, uy va ish telefon raqamlari, shuningdek, ta'sischilar
– yuridik shaxslarning nomi, yuridik shaxslarning ro'yxati ko'rsatilgan va davlat ro'yxatidan o'tkazilgan manzillar, joylar, sanalar va raqamlar va aloqa telefonlari;
– pul va (yoki) boshqa shakldagi mulkning umumiy qiymati, qaysi muassislar tomonidan fondga o‘tkazish va uni o‘tkazish tartibi;
– jamg‘arma ustavini tasdiqlash to‘g‘risida;
– jamg‘arma Kengashi va Jamg‘arma Kuzatuv kengashi a’zolarining nomlari va manzillari.
Qaror barcha muassislar tomonidan imzolanishi va barcha muassislarning imzolari notarial tasdiqlanishi kerak. Vaqf institutlari davlat ro'yxatidan o'tkazish tartibi va muddatlari hamma uchun bir xil Qirg'iziston Respublikasidagi boshqa nodavlat notijorat tashkilotlari Vaqf institutlari notarial tasdiqlangan vasiyatnoma asosida tuzilishi mumkin, yaratish to'g'risidagi qaror va unga muvofiq boshqa hujjatlar bo'lishi kerak.
Agar vasiyatnomada maxsus ijrochi ko'rsatilmagan bo'lsa, uni bajarishi shart
fondni ro'yxatdan o'tkazish uchun hujjatlarni tayyorlash va ushbu hujjatlarni taqdim etish ro'yxatga olish bo'yicha vakolatli davlat organi, vasiyatnoma ro'yxatdan o'tkazilgan notarial idora ijrochini tayinlashi shart; vasiyatnomani bajarish uchun kim huquq va majburiyatlarga ega. Agar vasiyatnomaga kiritilgan jamg‘armani tashkil etish to‘g‘risidagi qaror NPOlar to‘g‘risidagi qonunning 25-moddasi (ta’sis etish to‘g‘risidagi qarorning mazmuni to‘g‘risida) talablariga muvofiq bo‘lmasa ijrochi zarur hollarda a'zolarni tayinlashi mumkin. Vaqf institutlari boshqaruvi, kuzatuv kengashini belgilaydi va qarorning boshqa shartlarini ham bajaradi. Boshqaruv va Kuzatuv kengashi a'zolarini tayinlashdan oldin ijrochi vasiyatnomasi vaqfni ta’sis etish to‘g‘risidagi qarordan kelib chiqadigan huquqlarga hamda vaqf ustaviga muvofiq vaqfga berilgan mol-mulkni tasarruf etish huquqiga ega bo’ladi. Vasiyatnomani bajaruvchi zararni qoplashni talab qilishga haqli miqdorida vasiyatnoma bo'yicha topshiriqni bajarish bilan bog'liq xarajatlar agar vasiyatnomada boshqacha tartib belgilanmagan bo'lsa, haqiqatda deb topiladi. Vasiyatnoma ijrochisining vakolatlari vaqf ro'yxatga olinganidan keyin tugaydi yoki fondni ro'yxatdan o'tkazish mumkin bo'lmasa Jamg'arma ancha murakkab holatda qoladi. Boshqaruv qarorlari muassis yoki Kuzatuv kengashi, shuningdek Boshqaruv tomonidan qabul qilinishi mumkin. Asosiy boshqaruv organlari Kuzatuv kengashi va Boshqaruvdir.
Kuzatuv kengashi jamg'armaning oliy boshqaruv organi bo'lib, u fond faoliyatini, uning organlari tomonidan qabul qilinishini nazorat qiladi, qarorlarni boshqarish va ularning bajarilishini ta'minlash, mablag'lardan foydalanish fond, qonun hujjatlari va ustavga rioya qilish, shuningdek amalga oshiradi jamg‘arma faoliyati ustidan ichki nazorat olib boradi¹⁷.
Qonunda Jamg‘arma Kuzatuv kengashi ixtiyoriy asosda faoliyat yuritishi belgilab qo‘yilgan. Shu bilan birga, qonun bunday "boshlanishlar" qanday namoyon bo'lishini belgilamaydi. An'anaviy ravishda "davlat hokimiyati" ostida muayyan faoliyatning ixtiyoriy va bepul bajarilishini tushunish muhim. Biroq, Qirg'iziston Respublikasi qonunchiligida hech bir joyda aniq belgilanmagan
bu shartlar. “Ommaviy boshlanishi” bu norma deklarativdir, ya’ni hech narsa uchun majburiy emas.
Kuzatuv kengashi jamg'armaning oliy boshqaruv organi bo'lib, u fond faoliyatini, uning organlari tomonidan qabul qilinishini nazorat qiladi. Qarorlarni boshqarish va ularning bajarilishini ta'minlash, mablag'lardan foydalanish jamg'arma, qonun hujjatlari va ustavga rioya qilish, shuningdek fond faoliyati ustidan ichki nazoratni ham amalga oshiradi. Qonunda Jamg‘arma Kuzatuv kengashi o‘z faoliyatini ixtiyoriy asosda amalga oshirishi belgilab qo‘yilgan. Shu bilan birga, qonun bunday "boshlanishlar" qanday namoyon bo'lishini belgilamaydi. An'anaviy ravishda "davlat hokimiyati" ostida muayyan faoliyatning ixtiyoriy va bepul bajarilishi tushuniladi.
“Nodavlat notijorat tashkilotlari to‘g‘risida”gi qonunga muvofiq “Kuzatuv kengashi tarkibida Jamg‘arma, agar ustavda ko‘proq a’zolar soni nazarda tutilmagan bo‘lsa, uchta bo‘lishi kerak. Jamg‘arma Kuzatuv kengashining a’zosi muomala layoqatiga ega bo‘lgan shaxslar bo‘lishi lozim. Kuzatuv kengashi a'zolarini tayinlash va chaqirib olish tartibi fond nizomida belgilangan.
Jamg‘arma Kuzatuv kengashining vakolatiga quyidagilar kiradi¹⁸:
– fond faoliyatini nazorat qilish, faoliyat yo‘nalishlari va siyosatini belgilash;
– ustavga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish;
– fondni qayta tashkil etish to‘g‘risida qaror qabul qilish;
– Jamg‘arma boshqaruvi a’zolarini tayinlash va chaqirib olish;
– fond boshqaruvining qimmatli bitimlar tuzish to‘g‘risidagi qarorlarini tasdiqlash (ustavda belgilanganidan yuqori bo'lgan, shuningdek mulkning ayrim turlari bilan tuzilgan bitimlar);
– manfaatlar to‘qnashuvi nazarda tutilgan bitimlarni tasdiqlash;
– Jamg‘arma faoliyati to‘g‘risidagi yillik hisobot Jamg‘arma Kengashi tomonidan tasdiqlanadi;
– jamg‘arma boshqaruvining tijorat korxonalarida ishtirok etish yoki qatnashishni tugatish to‘g‘risidagi qarorlarini tasdiqlash;
- nizomga muvofiq boshqa masalalarni hal etish.
Kengash jamg'armaning ijro etuvchi organi bo'lib, u fondni boshqaradi va uchinchi shaxslar bilan munosabatlarda uning vakili hisoblanadi. Boshqaruv bir (yakka organ) yoki bir nechtadan iborat bo'lishi mumkin Kollektiv organ a'zolari - muomalaga layoqatli jismoniy shaxslar Jamg‘arma Kuzatuv kengashining qarori bilan tayinlanadi. Jamg‘armani boshqarish jarayonida Boshqaruv Jamg‘arma Kuzatuv kengashining qonuniy buyruqlarini bajarishi shart. Jamg'arma boshqaruvi a'zolari fondning ustavida yoki kuzatuv kengashining qarorida nazarda tutilmagan bo‘lsa o'z vazifalarini uchinchi shaxslarga o'tkaza olmaydilar. Muassislar qonun bilan fondning alohida boshqaruv organiga ajratilmagan.
Jamg'armaning ustavida jamg'armaning ikkita oliy boshqaruv organi belgilangan:
1) Kuzatuv kengashi barcha fondlar uchun majburiy bo'lgan eng yuqori boshqaruv organdir;
2) Ta'sischi - mablag'lar uchun ixtiyoriy, qo'shimcha, zaxira ta'sischilarning iltimosiga binoan ustavda belgilanishi mumkin bo'lgan boshqaruv organi hisoblanadi.