O‘zbеkistоn xаlqаrо islоm аkаdеmiyаsi “himoyaga ruxsat etildi”

2.3. Jahon mamlakatlarida vaqf haqidagi me’yoriy huquqiy hujjatlar
Malayziyada hukumat ma’muriyatni tizimli va samarali qilishmaqsadida 2004 yil 27 martda hukumat zakot, vaqf va haj bo‘limini tashkil qildi. Holbuki, bu bo‘lim vaqf xususiyatlarini boshqarish va nazorat qilish vakolatiga ega emas, ammo rejalashtirish koordinatori vazifasini bajaradi va vaqf masalasini kuzatadi. Turkiyada esa jamg‘arma/vaqf to‘g‘risidagi Qonun 82 moddadan iborat bo‘lib, umumiy qoidalarni, Jamg‘armalarni boshqaruvchi qoidalar, Jamg‘armalar Bosh
Direksiyasi, Jamg‘armalar Kengashi, Bosh Direksiyani tashkil qilish va yollash va boshqa qoidalar. Ko‘rinib turibdiki, Qonun bozorni va tartibga soluvchi organni tartibga solish uchun kengroq istiqbolga ega. Hindistonda ham1810 yildan boshlab
vaqf qonunlarining ko‘p qabul qilinganiga guvoh bo‘lamiz. Ko‘proq yaqinda qabul qilingan hujjatlar 1954-yil Vaqf qonuni, 1984-yil Vaqf tuzatish qonuni, Vaqf qonuni, 1995 va hozirda Vaqfning tuzatish to‘g‘risidagi qonuni. Mustaqil Hindistonda vaqf uchun birinchi keng qamrovli qonun 1954 yilda Vaqf qonuni edi.
Biroq, ushbu akt avqaf bilan bog‘liq muammolarni hal eta olmadi va shuning uchun Vaqf bo‘yichatekshiruv qo‘mitasi tuzildi. 1969 yilda qo‘mita butun mamlakat bo‘ylab muhokamalar o‘tkazdi va keng tavsiyalar berdi. Bu Vaqfga doir Qonunning tuzatilishiga olib keldi. Bu esa islohotlarni yanada kuchaytirishga olib keldi. Vaqf islohoti to‘g‘risidagi qonun (2010) keng miqyosli maslahatlashuvlardan so‘ng ishlab chiqildi.Vaqflar Hindistonda 2013 yil 27-sonli aktasosida tuzilgan va Vaqf (Tuzatish) to‘g‘risidagiqonun deb nomlangan.
Yevropa fondlari kabi ular o‘zlari tomonidanmodellashtirilgan bo‘lishiga qaramay, Amerikafondlari mustamlaka davriga to‘g‘ri keladi. Budastlabki fondlar ishonchnomalar va vasiyatlarhisoblanib ma’lum bir muassasaga hadya etilgan. AQSHdajamg‘arma xayriya tashkilotining bir turi. Biroq, ichkidaromad kodeksi xususiy fondlarni ajratadi. Xususiyfondlar ko‘proq cheklovlarga ega jamoat fondlari kabijamoat xayriya ishlariga qaraganda soliq imtiyozlarikamroq hisoblanadi. AQSHda soliqdan ozod bo‘lganxayriya tashkilotlari ikki toifaga bo‘linadi: jamoatxayriya va xususiy fondlar. Jamoat jamg‘armalari(fondlari) - bu xayr-ehsonni asosan ushbu joyniijtimoiy obodon-lashtirishga yo‘naltirilganinvestisiya va grant berish sarmoyasiga jalb qilish uchunmo‘ljallangan fuqarolik jamiyatining qurollaridir.
AQSHda vaqfni boshqarish. Boshqacha aytganda, AQSHda jamoat fondi ijtimoiyfond kabi bo‘lib, ushbu turdagi jamg‘arma boshqaruvkengashida jamoatchilikning ishtirokini va jamoaniyaxshilash uchun ajratiladigan grantlarni talab qiladi.Ko‘pincha jamoat jamg‘armasi boshqaruvi kengashibiznes, diniy va mahalliy manfaatlarning ko‘plabrahbarlarini o‘z ichiga oladi. Jamoa tashkil etadiganbunday grantlar o‘sha shahar aholisiga foyda keltirishikerak. Xususiy jamg‘armalar odatda bitta asosiymoliyalashtirish manbasiga ega (odatda ko‘pmanbalardan emas, balki bita oiladan yokikorporasiyadan sovg‘alar) va ularning aksariyatio‘zlarining asosiy faoliyatiga ega bo‘lib xayriyadasturlarining to‘g‘ridan-to‘g‘ri faoliyatidan ko‘raboshqa xayriya tashkilotlari yoki jismoniy shaxslargagrantlar berish faoliyati bilan shug‘ullanadi.
Indoneziyada vaqfni tartibga solish agrarmasalalar bo‘yicha 5/1960-sonli qonungakiritilgan. Keyinchalik, 2004 yil oxirida,Indoneziya hukumati Vaqf to‘g‘risida 41/2004 aktniqabul qildi. Ushbu akt to‘qqiz bobdan iborat bo‘lib,71 qismga bo‘lingan. Bundan tashqari, Indoneziyadanaqd pulli vaqfni o‘rnatishni notijorat tashkilotboshlab bergan. 1993 yilda bir guruh jurnalistlartomonidan tashkil etilgan ushbu tashkilot, zakot,infaq, sadaqa va vaqf orqali muhtojlarga yordamberish missiyasi tomonidan boshqariladi.Naqd vaqf xayriya loyihalari, shu jumladanqashshoqlikka qarshi kurash uchun zarur mablag‘ bilanta’minlash imkoniyatiga ega ekanligini anglab,Indoneziya Vaqf kengashi Indoneziyadagi Tabung Vakafyoki Indoneziyadagi Vaqf-aksiyalari deb nomlanuvchinaqd vaqf sxemasini ishga tushirdi. Indoneziyadavaqfni Indoneziya Vaqf Kengashi rolidan ajratibbo‘lmaydi. Indoneziyada Vaqf Kengashi (IVK)ning paydobo‘lishi 2004 yil Vaqf to‘g‘risidagi 41-sonli Qonundabelgilangan vazifaning amaliy ifodasidir. Shundayqilib, IVK Indoneziyada o‘z vakolatlarini bajarishdahar qanday hokimiyat ta’siridan xoli bo‘lgan vajamoatchilik oldida hisobot beradigan mustaqilagentlik hisoblanadi.
Jahon mamlakatlarida vaqf bag‘ishlangan qonungaqo‘shimcha ravishda, vaqfni qabul qilishniyengillashtiradigan ba’zi boshqa qoidalar mavjud.Bunda asosiy qonun jamg‘armalarni to‘ldirish uchunzarur bo‘lgan tegishli qonunlar va qoidalar bo‘lishimumkin. Indoneziyada esa vaqfni boshqarish uchunIshonch qonuni ham qo‘llaniladi. Vaqf donori o‘zishonchli vakilini vaqfni IVK filiallari va
Indoneziya ulamolar kengashi vakillari orqaliIndoneziyadagi Vaqf kengashida ro‘yxatdan o‘tgandanso‘ng vaqfni boshqarish uchun tayinlashi mumkin. Vaqfmulki davlat tomonidan nazorat qilinadi vabilvosita imtiyozlar milliy boylikning bir qismihisoblanadi.
Malayziyada vaqf tizimi.Bugungi kunda, Malayziyada vaqf tizimi bir nechaqonunlar orqali amalga oshiriladi, xususan ularga:Federal Konstitusiya 1957 yil, 1965 yil Milliy YerKodeksi (MYK), Islom Ma’muriyati1993 yildagi qonun(Federal hududlar) to‘g‘risidagi qonun (505-sonli akt),Selangor Vakafning qabul qilinishi (1999 yil 7-son),1949 yil Vasiylik to‘g‘risidagi qonun (208-sonli akt), Malakka Vakafning kuchga kirishi 2005, NegeriSem Vakaf 2005 yil qabul qilinishi va tegishli Islomqonunlari boshqarmasi davlatlar, shuningdek Vaqfboshqaruviga ta’sir qiladigan boshqa qonunlar,vasiylik to‘g‘risidagi qonun kabi 1949, Maxsus yordamto‘g‘risidagi qonun 1950, shartnomalar to‘g‘risidagi
qonun 1950 va boshqalar.
Malayziyaning hamma shaharlari vaqfga tegishlimuayyan qoidalar yoki qarorlarni qabul qilmagan.Shunday qilib, davlat darajasidagi vaqfga tegishliqonunlarni ikki toifaga bo‘lish mumkin, birinchidan,Musulmon qonunlari davlat ma’muriyatiningqoidalari va ikkinchidan, vaqfga tegishli maxsusqoidalar yoki qarorlar Turkiyada batafsil qonun,bayonnoma asos qonuniga binoan mavjud. Ushbuqoidalar buxgalteriya hisobi, ichki audit, vaqf aktivlarini ijaraga berish, ishlash dasturlarinitayyorlash, umumiy ma’muriyat tuzilmasi va boshqalarni qamrab olgan. Hindiston fondlarida esavaqf qonun darajasida tartibga solinadi va ushbuqoidalardan tashqari, vaqfga tegishli ikkinchidarajali qoidalar mavjud emas.
Malayziya 13 (shtat) viloyat va 3 federal hududdantashkil topgan federatsiyadir. Har bir shtatda ShtatIslom dini Kengashi mavjuddir. Ushbu Kengashumumiy yoki xususiy vaqf bo‘lishidan qat’i nazarbarcha vaqflarning yagona mutavalli hay’atisifatida qonun tomonidan e’lon qilingan. Harbir Kengash vaqf boshqaruvi uchun vaqf hujjatidatilga olingan foydalanuvchilar foydasiga vaqf
mulkining zaruriy boshqaruvini amalga oshiruvchimutaxassislar va mansabdor shaxslardan tashkiltopgan ma’muriy tuzilmaga egadir. Vaqfhujjatida foydalanuvchi belgilanmagan taqdirdaundan foydalanuvchilar Qur’oni Karim hukmlariva Muhammad sallallohu alayhi va sallamningsunnatlariga muvofiq ravishda islomhuquqshunoslari tomonidan belgilanadi.1952 yildan buyon qonunchilik bazasi shundan iboratki,Islom qonunchiligi asosida tashkil etilgan barchavaqflar Shtat Islom dini Kengashi tasarrufigao‘tkaziladi. Vaqf tashkil qilish uchun zarur bo‘lganbarcha shartlar amalga oshirilganda mulk vaqf mulkigaaylanadi va Kengashlarga o‘tkazilib Vaqflar Ro‘yxatigaqayd qilinadi. Malayziya Federal Konstitutsiyasigako‘ra vaqflar davlat masalasi bo‘lganlikdan vaqfidorasi bilan bog‘liq qonunlarni ishlab chiqish davlathukumatining maxsus vakolatlari sirasiga kiradi. Shusababli vaqf mulklari idorasi Islom huquqiqonunlariga ko‘rafaoliyat yurituvchi tegishli shtatlarqo‘l ostidagi Islom dini Kengashlari vakolatigaberilgan.
Malayziyada har bir shtatda maxsus Vaqf qonunlariishlab chiqilishi va qabul qilinishi yo‘lga qo‘yilgan.Selangorda Vaqflar qonuni 1999 yilda, Malakkada
2005 yilda qabul qilingan. Vaqflar qonuni har birshtatda alohida qabul qilinishi yo‘lga qo‘yilgan bo‘lsada, ularning har birida bu qonunlar Islom huquqiasoslariga ko‘ra ishlab chiqiladi va shuning uchun birbiriga o‘xshashdir. Misol tariqasida aytishimizmumkinki Selangor Vaqf qonunlarida ham, Malakavaqf qonunlarida ham mulkning vaqf mulkigaaylanishi uchun avvalo vaqf tashkil qilish uchun zarur
bo‘lgan barcha shartlar amalga oshirilishi zarurligiqayd etilgan. Malayziya qonunchiligiga ko‘ra,“vaqf”termini aynan Islom huquqida ifodalangan vaqfnibildiradi va 1949 yilda qabul qilingan FondlarQonunida ifodalangan fondlarni o‘z ichiga olmaydi.
Malayziyada Islom huquqidagi vaqf va fuqarolik huquqidagifondlar farqli tushunchalar hisoblanadi. Malayziya milliyyer kodeksi 4 (2) bandi vaqf yerlariga bag‘ishlangan. Unga ko‘rakodeksdagi hech bir modda vaqf bilan bog‘liq qonunqoidalarga ta’sir qilmaydi. 2004 yilda Malayziya Boshvazirligi huzurida Vaqf, zakot va haj boshqarmasi tashkiletilgan. Boshqarmaning asosiy vazifalaridan birimamlakatdagi vaqf manbalarini boshqarishni nazoratqilishdan iborat. Boshqarma vaqf yerlari boshqaruviniosonlashtirish maqsadida rasmiy qo‘llanma nashr qilgan.Qo‘llanma 3 qismdan iborat. Birinchi qismida vaqf va u bilanbog‘liq atamalar izohlangan. Ikkinchi qismida Milliy yerkodeksi huzuridagi yer qo‘mitasida vaqf yerlarini ro‘yxatgaolishning turli usullari bayon etilgan. Uchinchi eng katta qismiesa vaqf yerlari va ko‘chmas mulklarini ijaraga berish yokiiqtisodiy ishlab chiqarishga jalb qilish yo‘li bilan vaqflargafoyda keltirish, jamoat uchun foydali vaqflar tashkil etishdadavlat yerlaridan foydalanish (irsod), vaqf yerlariningo‘zgartirilishi (istibdol), vaqf mulklarining sug‘urtasi kabimasalalarni o‘z ichiga olgan.
Arab tilida “Vaqf” yoki “Habs” so‘zi biror narsaning harakatini oldini olish ma’nosini bildiradi . Shariat terminologiyasida vaqf deganda mulkni egalik huquqini boshqa shaxsga oʻtkazishga olib keladigan har qanday ixtiyoriy taʼsirga daxlsiz qilib qoʻyish va bu mulkning ulushini foyda oluvchiga hadya qilish tushuniladi. Vaqfning shar’iy maqomiga to’xtalsak, Shariatda vaqf joizdir, buni hadisva Ijmo' ta'kidlagan. Vaqf ham majburiy majburiyatdir va shuning uchun mulkni vaqf deb e'lon qilish, o'z-o'zidan xayr-ehson qiluvchi egasini ehson qilish huquqidan mahrum qiladi.
Vaqfning joiz turlari. Vaqfning bir qancha turlari mavjud bo'lib, ulardan eng muhimi xayriya vaqfi - vaqf al-xayriy, vaqf al-ahliy, qo'shma vaqf - vaqf al- mushtarak va o'z-o'zini bag'ishlagan - vaqf ‘ala an-nafs.
Vaqf, uning daromadi xayriya maqsadlarida ajratilsa, sadaqa deyiladi.Oilaviy vaqf - bu daromad maxsus tavsiflangan shaxslar, odatda oila a'zolari va qarindoshlari uchun ajratiladigan vaqf. Bunday vaqfning daromadi, agar bu shaxslardan hech biri mavjud bo'lmasa, maqsadga muvofiq bo'ladi.Birgalikda vaqf deganda, mulk oilaga, shuningdek, xayriya maqsadlarida berilgan va daromad/uzufrukt o'zaro kelishuv asosida bo'lingan holga aytiladi. O'z-o'zidan vaqf qilgan taqdirda, donor tirik ekan, hadya qilingan mol - mulkning daromadini o'zi uchun saqlab qoladi va daromadga tegishli bo'lgan xayriya maqsadini ko'rsatadi .
Vaqfning asosiy elementlariga quyidagilar kiradi: ehson shakli, voqif (ehson qiluvchi) va mulk. Vaqf shakli faqat “taklif”ni o'z ichiga oladi, chunki u “qabul qilish”ni talab qilmaydi. Huquqiy vakolatli oluvchi o'zi uchun belgilangan vaqfni rad etsa, uning rad etishiga rozi bo'lishi kerak, ammo vaqf o'z kuchini saqlab qoladi. Bunda vaqf yoki rad etuvchi benefitsiarning ulushi, agar naf oluvchilar ko'p bo'lsa, xayriya maqsadlariga yo'naltirilishi kerak. Vaqfning shakllanishi og'zaki, yozma yoki odatda unga ishora sifatida qabul qilingan har qanday shaklda sodir bo'lishi mumkin.
Vaqf kelgusi kundan boshlab kuchga kirgan deb e'lon qilinishi mumkin, chunki donor o'z mulkini keyingi yildan boshlab vaqf deb e'lon qiladi. Vaqf asosan abadiy bo'lishi kerak. Shunday bo'lsa-da, vaqtinchalik vaqf qilish ham mumkin. Ma'lum bir davrdan keyin mulkni qaytarib olishni xohlasa, joizdir. Voqif jismoniy yoki yuridik shaxs bo'lishi mumkin. Agar vaqf yuridik shaxs bo'lsa vaqf qarori direktorlar kengashi emas, balki umumiy yig'ilish tomonidan qabul qilinishi kerak. Voqif o'z mulkini tasarruf etish uchun qonuniy huquqqa ega bo'lishi kerak. Mantiqsizligi sababli huquqiy vakolati cheklangan kishining vaqf qarori haqiqiy emas, faqat tirikligida molini o'zi uchun vaqf deb e'lon qilsa bo’ladi. Qarzdorligi sababli huquqiy vakolati cheklangan shaxsning vaqf qarorining haqiqiyligi uning kreditorlari tomonidan tasdiqlanishiga bog'liq. Agar qarz beruvchilar qarzdorning vaqfini tasdiqlashdan bosh tortsalar , vaqf bekor bo'ladi.
Benefisiar vaqf joiz bo'lmagan maqsadda amalga oshirilmasligi kerak, garchi u boshlanishining boshidanoq xayriya maqsadida bo'lmasa ham.Vaqf qilish joizdir, chunki xizmat qilinadigan ish gunohga bog'liq emas. Boylar manfaati uchun vaqf qilish ham joizdir .Vaqfni e'lon qilish vaqtida vaqf oluvchining hozir bo'lishi shart emas. Vaqfdan foyda oluvchi foydalanuvchilar mavjud bo'lmasa yoki yo'q bo'lsa, vaqfning foydalari xayriyaga yo'naltirilishi kerak.
Vaqf mulki quyidagi shartlarga javob berishi kerak:
a) Uning shariat tomonidan qabul qilingan mulk bo’lishi
b) Ma'lum bo'lishi kerak
c) Vaqf tashkil etilgan paytda boshqa hech kim tasarruf etish huquqiga ega bo'lishi kerak bo'lgan mulkning yagona egasi bo'ladi. Agar voqifning o'zi mulkni tasarruf etish huquqiga ega bo'lsa, vaqf kuchga kiradi va ixtiyor o'z - o'zidan bekor bo'ladi.
Vaqf yuridik shaxs va moliyaviy javobgarlikka ega bo'lib, u majburiyat berishga va qabul qilishga qodir . Vaqfning huquqiy xususiyati uning boshqaruvchisining shaxsiyatidan ancha ajralib turadi .Vaqf ko'chmas mulkda doimiy mebel va jihozlar bilan birga mumkin bo’ladi.
Ko'char mol-mulkka vaqf qilish joiz, ular ko'chmas mulk bo'ladimi yoki mustaqil bo'ladimi. Vaqf pulda joiz. Pulni ishlatishdan olingan daromad asosiy qarzni saqlab qolgan holda sarflanishi kerak . Foydalanish, masalan, shariat asosidagi kreditlash, shuningdek, Vaqfga tegishli bo'lgan foyda foyda oluvchilarga o'tadigan Mudarabah kabi ruxsat etilgan va xavfsiz investitsiyalarni o'z ichiga olishi mumkin .Vaqf shariat tomonidan qabul qilingan ulushlarda vasukukda joizdir. Bunday holda, ushbu aksiyalar yoki sukukdan olingan daromad vaqf foyda oluvchilarga taqsimlanadi . Intasfiya holida shariat hukmlari Istibdal (vaqf mulkini almashish) qo'llanilishi kerak.
Vaqf umumiy mulk bo'lishi mumkin, bunday xususiyati bo'linishi yoki bo'linmasligi mumkin, ijaraga berilishi mumkin va vaqf ijara haqining tegishli ulushini oladi.Shu bilan bir qatorda, vaqfning umumiy mulkdagi ulushini ijaraga olish mumkin, shuning uchun u uzufruktni vaqt va joyga qarab muhoya'h (vorislik) yo'li bilan ishlatish mumkin , ijara daromadi esa foyda oluvchilarga o'tadi. Vaqf boshlig'i yoki vaqf sherigi bo'linmas vaqfni bo'linishini so'rasa, to'xtatuvchi tashkilot sotishni qabul qilishga majbur bo'ladi. Vaqfni shu tarzda sotishdan olingan daromad o'sha vaqf mulkini sotib olishga sarflanishi kerak .Agar bo'linish to'g'risidagi bunday so'rov vaqf bo'linadigan holatda qilingan bo'lsa, rad etgan tomon bo'linishni qabul qilishga majbur bo'lishi kerak .
Vaqf binoda bo'lishi mumkin. Shuningdek, u hali belgilanmagan binoda Haqq al-Irtifoq huquqidan foydalanishi mumkin. Bu holda vaqf huquqidan foydalanishi mumkin: yuqori qavat vaqf deb e'lon qilinganda, pastki qavatning egasi qurilishni amalga oshirishga qodir emas. Bunday holda pastki qavat vaqf hisobidan qurilishi mumkin (belgilangan organlar ruxsati bilan) va lizing orqali olingan daromaddan vaqfga qoplanadigan xarajatlar hisobiga kiradi.
Uzufrukt sifatida vaqfoladigan mol- mulkning uzufri bo'lishi mumkin. Vaqif aktivni daromadga bir marta ijaraga berishi mumkin va daromadlar vaqf benefitsiarlariga o'tadi. Vaqf, bu holda, asliyat muddatiga ko'ra vaqtinchalik qilib qo'yilmaydiVaqf mulk egasi lizing oluvchini sublizing huquqidan mahrum qilmasa , shu tarzda amalga oshirilishi mumkin .