O`zbekstan Respublikasû Joqari ha`m Orta Arnawli bilimlendiriw Ministrligi Berdaq atindag`

1.
 
Kletkada zexerli zatlardin kobeyiui, membrenada genetikalik apparatta xem baska 
strukturalarda ziyanlaniudin artiui. 

2.
 
Optogenezdin en songi etapi retinde  kartayiudin genetikalik programmasinin iske 
kosiliui. 
Bul eki boljaudin di isenimli tiykarlari bar meselen belok sintezinin ingibatori 
tsiklogeksamid xem baskalar kletka ishki strukturasinin tarkaliuin toktatadi yagniy ol gidrolaz 
sintezin azaytadi. Optogenez deuirinde kletkada udayi ozin-ozi janartip turiu sistemasi boladi, 
sinik beloklar kobeyip baradi.  
Kletkanin kartayiu sebebin fiziologiyalik jaktan karaganda osimlik organlarina bir kansha 
fitogarmonlardin (auksin, tsitokinin, gibberillinnin) jetispeui xem aziklik zatlardin jetispeui 
kartayiu protsessin keskin tezletedi. Izolyatsiyalangan (ajiralgan) japirakti tsitokinin, auksin, 
gibberillin menen isleu berilse belok sintezi aktivlesip, xloroplast strukturasi kelpine keledi. 
Bunday da  izalyatsiyalangan sagaya baslagan japirak kaytadan jasil renge enip intensiv 
(jedellesken) fotosintezge ukipli boladi. Aktivator-fitogarmonlar RNK xem belok sintezin 
induktsiyalaydi. Kerisinshe etilen xem ABK kartayiu protsessin tezletedi ABK (abstsioznaya 
kislota S
15
N
20
O
4 
Kletka kartayiuinin tagi bir belgisi tsitoplazmada rN korsetkishinin kishkili (kislotali) 
terepke ozgeriui esaplanadi. ol beloklardin fizika-ximiyalik jagdayin kolaysiz bolip kishkil 
gidrolizdin aktivlesiuin temiyinleydi. Auksin N+ pompasinin jumisin aktivlestirip tsitoplazmanin 
kishkillaniuinan korgaydi. N+ pompasinin islemey kaliui yamasa jumisinin peseyiui 
membrenanin yarim otkiziushi kesiyetinin jogaliuina alip keledi. Ol zatlardi ozine kabillay 
almaydi xem ozindegi zatlardi saklay almaydi. Usinnan keyin kletka ozinin tirishiligin jogaltip 
liziske ushiraydi (erip ketedi). 
Kletkanin ishki kurlisinin kelipdesiuinde transkriptsiya xem translyatsiya protsessi exmiyetli etap 
esaplanadi. Ol kletka komponentlerin kuriuda katnasatugin beloklardi sintezleydi. Xloroplast 
xem mitoxondrii biogenezi membrenanin janalaniu xem ozin-ozi kuriu elementi retinde 
organoidlardin boliniu arkali kobeyiuin xem keyingi differentsirovkasin ozinde korsetedi.
 
Ozin-ozi kuriu protsessi kletkanin barlik tirishilik deuirinde koriledi. Ol boliniu osiu xem 
soziliu, differentsirovka, kartayiu xem oliu etapina bolinedi. Bolinip atirgan osimlik  kletkasinda 
tsentriala bolmaydi. Onin funktsiyasin retikulyar elementlerdin jiyindisi atkaradi. Kletkanin 
bolniui fragmenttin payda boliui menen boladi. Osimliklerde kletkanin osiui onin soziliui menen 
xarakterlenedi. Onin mexanizmi ortangi ulken vakuolanin payda boliui kletka diyualinin 
jumsariui xem soziliuina iye boladi. 
 
Lektsiya №3-4 
Osimlik kletkasinin strukturalik duzilisi.                                             
               
             Jobasi 
             1. Kletka xakkinda tusinik. 
             2. Yadro xam yadrosha. 
             3. Ribosomalar. 
             4. Plastidalar. 
             5. Mitoxondriy. 
             6. Peroksisoma, glioksisoma, sferosoma. 
             7. Endoplazmatikalik retikulum. 
             8. Apparat Gol`dji. 
             9. Vakuolalik sistema. 
            10. Mikrotutiksheler xam mikrofilamentler. 
 
              Tayanish tusinikleri: 
Robert Guk ,Shleyden xam Shvann miynetleri,biologiyalik mem-brana,lateral` diffuziya.Ionlar 
transporti,ATPaza NADPN NADH elektrik potentsial.Akkumulyatsiyalaniu 
Transformatsiyalaniu.Mitchel teoriyasi.Yadro.Yadrosha.Subedinitsa. Plastidalar. Stroma. 
Tilakoyd. Mitoxondriy. Matriks. Peroksisoma. Gaioksisoma. Sferosoma. Endoplazmatik 

retikulum. Apparat Gol`dji. Vakuol. Guanozin trifosfat. Aktin. Ekstensin. Lignin. Japirak. Tamir. 
Vegetativ, generativ burtikler. Chechevichkalar.                                
               Baklau soraulari 
1. Kletka degen ne, kim tarepinen ashildi? 
2. Kletka teoriyasi kashan xam kim tarepinen ashildi? 
3.Osimlik kletkalari xayuan kletkalarinan kanday ayirmashilikka iye? 
4. Biologiyalik membrana degen ne, ol kanday xizmet atkaradi?  
5. Yadro menen yadrosha xakkinda ne bilesiz? 
6. Ribosomalar, olardin atkaratugin xizmeti ne? 
7. Plastidlar, olardin atkaratugin xizmeti kanday? 
8. Mitoxondriy degen ne? 
9. Peroksisoma, glioksisoma degen ne? 
10. Endoplazmatikalik retikulum menen Gol`dji apparatinin atkaratugin xizmeti kanday? 
11. Vakuola, mikrotutiksheler xam mikrofilamentler degen ne? 
12. Kletka diyuali degen ne? 
13. Organlar xam tokimalar degen ne?                     
                 Paydalanatugin adebiyatlar. 
1. Bergel`son A.D. «Membrani, molekuli, kletki» M. 1982 g. 
2. Genkel` P.A. «Fiziologiya rasteniy» M. 1975 g. 
3. Libbert B.A. «Fiziologiya rasteniy» M. 1976. g 
4. Polevoy V.V. «Fiziologiya rasteniy» M. 1989. g.  
5. Salamatova T.S. «Fiziologiya rastitel`noy kletki» M. 1983. g. 
6. Shaniyazov B. «Osimlikler fiziologiyasi» 1992-1993 j 
7. Frey-Visling «Sravnitel`naya organellografiya tsitoplazmi» M. 1976. g. 
8. Esau K. «Anatomiya rasteniy» M. 1969. g. 
9.  Mustakimov G.D. «Usimliklar fiziologiyasi va mikrobiologiya asoslari» 1995. y. Tashkent. 
 
 
 
 «Kletka» termini «cytos» grekshe-kletka yamasa latinsha « Cellula» boslik degen sozden 
alingan bolip birinshi marte 1665 jili  Robert Guk kollandi. Ol ozi islegen mikroskopta osimlik 
kabigin (probkasin) teksergende kuuisliklardan turganin kordi. 1839 jili M. Shleyden xam 
T.Shvann tarepinen kletka teoriyasinin payda boliui,  barlik tiri organizmlerde kletka duzilisinin 
birdey ekenligi tan alindi. Osimlik kletkasi baska eukariot organizmlerdin  klekasinday bir 
yamasa bir neshe yadroshaga iye bolgan yadrodan, mitoxondriyadan Gol`dji apparatinan. 
Endoplazmatikalik retikulumnan, mikrodenesheden, ribosomadan xam poliribosomalardan, 
tsitoskelet komponentleri mikrotutukshelerden xam mikrofilamentlerden turadi.11-suuret. Baska 
eukariot organizmlerden osimlik kletkalarinin artikmashilik belgileri tomendegishe: 1-avtotrof 
aziklaniui natiyjesinde payda bolgan plastidalik sistema.2-kletkani orap turatugin polisaxarid 
diyuali.3-jetilgen kletkada turgor payda etip turatugin oraylik vakuol`. Bulardan baska 
bolinetugin osimlik kletkalarinda tsentriola bolmaydi. Plazmatikalik membrana eukariot 
kletkalarda kletkanin tiykargi ul`tra strukturasin kuraydi.  
    Xazirgi uakitta plazmatik membrananin suyik-mozaykalik gipotezasi payda boldi. Bul 
gipoteza boyinsha membrananin tiykarin kuraminda galaktolipid,sterinler, may kislotalari 
ushirasatugin eki kabat fosfolipid kuraydi. Biologiyalik membranalar lipid sostavina karay 
assimetriyalik turde duzilgen. Membrananin sirki kavatinda sterinler xam glikolipidler kop 
boladi. Membrana kuramina kiretugin  lipidler juda bekkem jabispastan olar ornin ozgertip 
ayiriladi. Lipid molekulalarinin almasiui eki tipte boladi.
 
1-ozinin mono katlaminda (lateral` diffuziya) . 
2- eki monosloyda bir-birine karama karsi turgan eki lipid molekulasinin almasiniu joli menen 
(flip-flop) lateral` diffuziya uaktinda lipid molekulalari sekundina million marte orin almasadi. 
Onin tezligi sekundina 5-10 mkm –di kuraydi.Lipid membranasinin suyik katlaminda arnauli 

protein kompleksi boladi. Lipoproteinler gidrofob baylanislar arkali lipid fazada jaylasadi. 
Periferiyalik gidrofil beloklar membrananin ishki xam sirtki katlaminda elektrostatikalik 
baylanislar arkali uslanip turiladi. Membrananin kompleksinde tiykargi rol`di gidrofob 
baylanislar  lipid-lipid, lipid-belok, belok-belok oynaydi.  Biomembrananin kalinligi 6-10 nm 
artpaydi.Membrana  sostavina  ferment  funktsiyasin atkariushi beloklar, nasoslar, tasiushilar, ion 
kanallari xam tartipke saliushi beloklar, strukturalik beloklar kiredi. 
     Membrananin labil` ozgermeli strukturasi xar kiyli xizmetti atkariuga alip keledi: Membrana 
toskinlik, transport osmotikalik, elektrlik, strukturalik, energetikalik, biosintetikalik, sekretorlik, 
aukat siniriu retseptor-tartipke saliu xizmetlerdi atkaradi. Fosfolipid membrana toskinliklarinin 
payda boliui menen bir katar ionlardin, xam baskada metabolit zatlardin tasiliu mexanizmi payda 
boladi. Tiri kletkalarda aktiv xam passiv transport koriledi. Passiv transport a) eger zat lipidlerde 
eriytugin bolsa fosfolipid fazalari arkali boladi. b) lipidler arasi arkali. v) lipoprotein tasiushilar 
arkali boladi. g) lipoprotein kompleksinen payda bolgan arnauli kanallar arkali boladi. 
Ionlardin aktiv transporti transport ATR azalar arkali ATR energiyasi jardeminde boladi. ATR 
azalardan K
+
, Na+, H
+
, Sa
2+
, ATR azalari belgili. Sonday-ak anionli ATR azalarda boladi. H
+
 
ioninin aktiv transporti NADPH, NADH, energiyalari jardeminde yamasa  redoks-shinjirinin 
okisleushi baska birikpeleri jardeminde uslanip turiladi. (NADPH-kalpine keltirilgen nikotin 
amid-dinukleotid fosfat NADH-kalpinekeltirilgen nikotinamid adenin dinukleotid). H
+
 ioninin 
ATR yamasa NADRN jardeminde biologiyalik membranadan alip otiliui (tasiliui) proton 
pompasi (H
+
-pompa 
 
 yamasa H
+
 nasosi) dep ataladi. Xayuanatlarda Na-pompasi kanday 
axmiyetke iye bolsa, osimlik tirishiligi ushin H pompasi  da sonday axmiyetke iye boladi. Ol 
kletka ishindegi Ph tin mugdarin tartipke salip turadi. Odanda baska membrananin potentsialligin 
duzedi, energiyani zapas saklauda xam transformatsiyalauda katnasadi, zatlardin membranalik 
xam aliska tasiliuinda katnasadi, mineral duzlardin tamirga soriliuinda, osiu xam kozgaliu 
aktivligi xam baskada protsesslerde katnasadi. Elektrlik potentsial K
+
, Mg
+
, Mn
2+
,Sa
2+
, xam 
baskada kationlardi siniriu ushin energiya tiykari esaplanadi.  
Protonlik potentsial bolsa anionlardin, kantlardin, aminokislotalardin kletkaga kiriuinde 
katnasadi. Biomembrananin osmotikalik roli ayriksha. Ol aktiv osmotikalik zatlardin 
kontsentratsiyasin tartipke salip turadi. Osimlik kletkalari sonin arkasinan sirtki  ortalikta suu az 
bolsada soriu imkaniyatina iye boladi.  
Energiyani akkumulyatsiyalau xam transformatsiyalau membrananin axmiytli funktsiyalarinan 
biri. Jasil osimliklerdin xloroplastlarinda jaktilik energiyasi NADH xam ATR energiyasina 
transformatsiyalanadi. Soninda ol kantlardin, organikalik kislotalardin xam aminokislotalardin 
turakli ximiyalik bailanislar energiyasina aylanadi. Bul assimilyantlar tsitoplazmada xam 
mitoxondriyada okislenip kletkanin xar kiyli funktsiyalarina kerek bolatugin energiyasin 
bosatadi. P.Mitcheldin  xemiosmotikalik teoriyasi mitoxondriya xam xloroplastlarda ATR sintezi 
H-nasosinin isleui natiyjesinde payda bolatugin H-ioni elektroximiyalik membrana potentsiali 
katnasinda bolatuginin korsetedi. Membrananin tagida bir axmiyetli funktsiyasi, olda bolsa  
retseptorlik-regulyatorlik. Membrana sostavina ximiyalik xam fizikalik faktorlarga tasirshen 
belok tabiyatinda bolgan xemo-foto xam mexanik retseptorlar kiredi. Bur retseptorlar ishki xam 
sirtki ortaliktan kelgen signallardi kabillap jasau jagday ozgerislerine beyimlesiu juuaplarin 
tamiynleydi. 
Yadro
Osimlik kletkasinda yadronin diametri 10-mkm ulkenlikte boladi. Onin formasi sopak, 
uzinsha yamasa shakalangan boliui mumkin. Yadro suyikligi (nukleoplazma) ishki xam sirtki 
membranaga ajiralatugin yadro kabigi menen oralgan.  Yadro kabiginda diametri 10-20 nm ge 
iye bolgan tesikler bolip, olar arkali nuklein kislotalari xam beloklar tasiladi. Yadro kabiginin 
sirtki membranasi endoplazmatik retikulumga tikkeley baylanisadi. Nukleoplazmada DNK,RNK 
xam beloklardan turatugin xromatin bolekleri tarkalgan. Bolinip atirgan kletkada xromatin 
xromosomaga  aylanadi. Xromosomanin sani xar turli osimlik turinde ozgeshe boladi. Xar bir tur 
osimliktin yadrosinda DNK sani turakli boladi. Osimlik genomi xayuanat genominan ulken 
sandagi DNK menen ajiralip turadi. Yadro nukleoplazmasinda DNK nin replikatsiya xam 
transkriptsiya protsessin tamiynleushi fermentler xam kofaktorlar, xar kiyli RNK molekulalari 

fosforlaushi, xam atsetilleushi yadro beloklari glikoliz fermentleri xam baskalar 
boladi.(Fermentum-ashitiushi). Olar belok tabiyatina iye bolmagan kuramalli organikalik 
birikpe(HAD, NADF.FAD). Olar ferment molekulalari menen tigiz baylanispagan. Koenzim 
okislengen formadan kayta tiklengen formaga jenil ote aladi. NAD (NAD
+
) okislengen formasi 
(NAD.N) kayta tiklengen forma.
 
Yadrosha.
 Yadrosha kuraminda  suu az bolganliktan jokari tigizlikka iye. Yadro boline 
baslaganda yadrosha erip ketedi, boliniu tamam bolganda kaytadan payda boladi. Yadrosha 
kuraminda  80% belok, 15% RNK asirese R.RNK boladi. Yadroshada kop sanda ribosoma 
sub`edenitsalari (60S) boladi. Bul nukleoproteid granulalari (danesheleri) sabak tarizli 
 
strukturalari (fibrillalar) menen birge yadrosha sirtinda nukleoplazmaga kirip turadi. 
Yadroshadagi xromatin fibrillalari yadrosha DNK sin payda etedi. RNK yadroshada 
tsitoplazmaga  shigar jerde toplanadi. Yadrosha belok sintezinde xam ribosoma payda etiude 
katnasadi. Yadroshada kop gana ribosomalik beloklar, xar turli gistonlar xam kletka yadrosinin 
baska beloklari  sintezlenedi. Ribosomalik RNK(rRNK) kletka yadrosinin DNK sinan 
sintezlenedi. Yadroshada payda bolgan ribosoma sub`edinitsalari yadroshanin ozinde belok 
payda etiude katnaspastan olar gezek penen kletka yadrosinan shigip ketip otiradi, daslep 40S 
sub`edinitsalar,keiyn 60S xam olar 55-RNK ga birigedi. Baska turdegi RNK lerde yadroshaga 
toplanadi.
 
Yadroda elektron mikroskopta xam apiuayi jaktilik mikroskopta anik korinetugin yadrosha 
boladi. Olar DNKa dagi yadrosha payda etiushi arnauli bolimlerden duziledi. Yadrosha 
xizmetinde ribosomalik RNK(rRNK) sintezleude juuapker bolgan DNK bolimleri jaylaskan. 
Uliuma alganda yadro DNK replikatsiyasi xam genetikalik informatsiyani saklaytugin orni 
esaplanadi. Onda xar kiyli RNK tipindegi DNK transkriptsiyasi otedi. Yadro tsitoplazma menen 
tigiz baylanisip kletkanin tirishilik protsesslerin baklap otiradi. 
Ribosomalar.
Ribosomalar belok sintezlerin xam matritsalik RNK (mRNK) translyatsiyasin 
tamiynleidi. Elektron mikroskopta karaganda olar karami 20-30 nm  bolgan dumalak boleksheler 
retinde koriledi. Xar bir ribosoma eki nukleoprotein sub`edinitsadan turadi.
 
Osimlik kletkasinin tsitoplazmasinda 40 xam 60S sub`edinitsadan turatugin 80S ribosomalar 
boladi. Xloroplastta 70S ribosoma,al mitoxondriyada xloroplast xam tsitoplazmadan 
ayirmashiligi onda 78-80S ribosoma boladi. Yadroshada payda bolgan sub`edinitsalar 
tsitoplazmaga tusedi onda mRNK da ribosomalar jiynaladi. Ribosomalar tsitoplazmada 
endoplazmatikalik retikulum membranasina jabiskan xalda, erkin jaylasadi yamasa poliribosom 
(polisoma) kompleksin payda etedi.  Sirtki ortaliktin osimlikke kolaysiz tasirlerinen 
(kurgakshilik, kislorod jetispeushiligi) poliribosomalar kuraydi. Ribosomanin belokti sintezleu 
protsessine yadroda, yadroshada, tsitoplazmada, mitoxondriyada xam xloroplastlarda   katnasadi. 
Plastidlar.
 Osimlik kletkasina xarakterli organoidlardin biri plastida. Ol eki membranadan 
duzilgen domalak yamasa sopak organoid. Plastidalar rensiz(leykoplastlar,etioplastlar) yamasa 
renli (xloroplast, xromoplast) boladi. Meristemalarda proplastidalar jaylasadi. Jetilgen 
kletkalarda proplastidalar saklangan bolsa olardi leykoplast  dep ataydi. Leykoplastlarda zapas 
zatlar jiynaladi.  Jiynalgan zapas zatlarina  karay olar xar turli aytiladi. Mis: Kraxmal jiynalgan 
leykoplast-aminoplastlar, may jiynalgan bolsa- elayoplastlar, beloklar jiynalgan bolsa-
proteinoplastlar t.b. Etioplastlar jasil osimliklerdi karangida osirgende payda boladi. Jaktida  olar 
xloroplastlarga kaytadan aynaladi. Usi uakitta olarda  membrananin ishki sistemasinda  
kuramalli kayta kuriu payda boladi. Kuyash nuri tasirinde suu N
2
O xam SO2 gazden organikalik 
zatlardin payda boliui jasil plastida-xloroplastlarda alip bariladi.  Bul protses jakti energiyasinin 
ximiyalik energiyaga  aylaniui menen boladi. Xloroplastlar 5-10mkm uzinlikta xam eni 2-3 mkm 
ge ten. bolgan sopak dene. Osimlik japiraganin bir kletkasinda 15-20 xam onnanda kop 
xloroplastlar boladi. Ayrim suu otlarinda  xar kiyli formaga iye bolgan 1-2 ulken xloroplast 
boladi. Xloroplastlarda baska plastidlerdey sirtki xam ishki membranadan ibarat. Ishki 
membrana xloroplasttin gomogen ortaligi( stroma) kabatlasip jaylaskan tilakoid kirlarinan turadi. 
Tilakoid kirlarinin bir-birin tutastirip turatugin turleri tilakoid stromalar dep ataladi. Tilakoid 
membranalardan jasil( xlorofil) sari xam kizil  pigmentleri redoks-shinjiri komponenti xam 

kuyash energiyasin paydalaniuda xam oni siniriude katnasatugin energiya zapasi toplanadi.  
Stromada uglevodlardi payda etiudin bioximiyalik sistemasi jaylaskan. Xromoplastlar karatinoid 
stromalarinin vezikulalarinda (kobikshelerinde, kuuikshalarinda) boladi. Xromoplastlardin 
ushirasiui pomidordin, miyuelerdin renin aniklaydi. Barlik plastidalardin stromasinda DNK nin 
dongelek molekulasi jaylaskan.  Kletkanin osiu barisinda  xloroplastlardin sani olardin boliniui 
arkali artadi. Ayirim jagdayda xloroplastlar burtiklenip kobeiedi.  Xloroplastlardin boliniui 6-20 
saatta ushirasadi. Xloroplastlardin boliniuin kizil nur (660nm) tartipke salip turadi xam kizil 
rennin(730nm) uzin tolkini natiyjesinde olardin boliniui toktaydi. Xloroplastlardin boliniui 
tomen temperaturanin tasirinde de toktaydi.
 
Mitoxondriy.
 Osimlik kletkasinda mitoxondriy 1-5 mkm, eni 0,4-0,5 mkm bolgan domalak 
yamasa  gantelge uksagan turinde ushirasadi. Kletkanin funktsional jagdayina baylanisli 
ontogenez dauirinde mitoxondriydin sani bir neshe onlagannan 2000 ga shekem jetedi. Ol xar 
biri 5-6 nm turatugin ishki xam sirtki membrana menen oralgan.  Ishki membrana xar kiyli 
formaga iye bolgan krista(tarak) dep atalatugin  katlamlardan ibarat. Membrana mitoxondriyanin 
matriks dep atalatugin ishki ortaligin korshap turadi. Matrikste ribosoma xam mitoxondriya 
DNK si jaylaskan. Onda DNK dongelek duziliste boladi. Mitoxondriyada ozinshe replikatsiyaga 
iye bolgan DNK nin boliui xam ayriksha genetikalik sistemanin boliui, onin yadroga baylanissiz 
boliniuin tamiynleydi. Mitoxondriy 5-10 kunnen janarip turadi. Sirtki membranasi ishki 
membranaga karaganda tez janaradi.  Mitoxondriyada kletkanin aerob  dem aliui, okisleniu 
fosforlaniu kusagan energetikalik derekleri tamiynlenedi. Mitoxondriyanin ishki membranasinda 
elektron transport shinjiri, ATR ni sintezleu kompleksi jaylaskan. Matriksta di xam trikarbon 
kislotasin okisleytugin fermentler sistemasi lipidlerdi xam aminokislotalardi sintezleytugin 
sistemalar jaylaskan. 
 
Peroksisoma xam glioksisomalar. 
Osimliklerde 0,2-1,5 mkm ge iye bolgan domalak 
organodlar boladi. Olar elementar membranadan duzilgen bolip ishki kuuisligi jumsak elektron 
tigizlikka iye bolgan granulalik matriksten duzilgen. Olardi mikrotela mikrodeneshe dep ataydi. 
Birkansha mikrodeneshelerde diametri 6nm bolgan tutiksheden ibarat bolgan belok kristallari 
boladi. Kletkada mikrodeneshelerdin sani mitoxondriy sanina jakin boladi. Kletkada 
fiziologiyalik funktsiyalardi atkariuina baylanisli eki turli mikrodeneshe ajiratilgan: peroksisoma 
xam glioksisoma.
 
Peroksisomalar xloroplastlar menen tigiz baylaniskan xalinda japirak kletkalarinda kop 
ushirasadi. Onda fotosintez barisinda xloroplastlarda sintezlenetugin glikol kislotasi okislenip 
aminokislota glitsin payda boladi. Ol mitoxondriyada seringe aylanadi. Jokari darejeli 
osimliklerdin japiraklarinda peroksisoma foto dem aliuga katnasadi. 
1.
 
Glioksisomalar maylardi toplaytugin tuximlardin kogere baslagan uaktinda payda boladi. 
Olarda may kislotalardi kantka aylandiratugin fermentleri boladi. Peroksisoma xam 
glioksisomanin ferment sistemalarinda isleui natiyjesinde peroksid vodorod payda bolip, 
usi organoidta katalaza fermenti tasirinde olar kiyraydi. 
2.
 
Sferosoma-diametri 0,5mkm bolgan jakti nurin kushli sindiriushi sferaga uksagan 
zat.Olar lipidlerdi ozinde 
saklaganliktan,lipid,tamshilari,depte,ataydi(oleosoma).Sferosomada lipaza xam esteraza 
fermentleri tabilgan. Olarda zapas lipidler jaylasadi. Mayli tuximnin kogere baslauinda 
sferosomalar glikogenoza protsesine glikosomalar menen kompleksli turde xareket etedi. 
Endoplazmatikalik retikulum (tor). End
oplazmatikalik retikulum yamasa 
 
endoplazmatikalik tor 5-6 nm kaliinlikka iye bolgan membrana menen oralgan kanallar 
sistemasi, kuikshalar, xam tsisternalar turinde boladi. Endoplazmatikalik retikulum denesinin 
sirtinda ribosomalarga iye bolsa granulyar yamasa gedir budir  E.R. denesinde ribosoma  
bolmasa agranulyar yamasa tegis E.R. dep ataladi. Endoplazmatikalik tor E.R. ozgermeli. Sirtki 
ortaliktin kolaysiz tasirlerinen membranasi burisedi. Endoplazmatikalik tor membranasinda eki 
turli redoks-shinjiri jaylaskan. Olar tasirinde kletkaga ziyanli zatlardin tasiri kaytaliladi. 
Toyingan may kislotalari toyinbagan may kislotalarina aylanadi. Tegis endoplazmatikalik 
retikulumda  uglevodlar lipidler, xam tergenoidlar payda boladi. Gedir budir granulali E.R. de 

membrana  beloklari, fermentler kletka diualin sintezleytugin strukturalik belok, kletka diyuali 
fermentleri, baskada beloklar sintezlenedi. E.R. sistemasi boyinsha kletka ishinde zatlar tasiladi. 
E.R. plazmodesma arkali kletka aralik baylanislargada katnasadi.
 
Apparat gol`dji. (A.G).
Gol`dji apparati diktiosoma vezikula xam aralik zatlar korinisinde 
boladi. Diktiosomanin kabatlangan tsisternalari bir neshe boladi. Olar 7-8 nm kalinliktagi 
membrana menen oralgan. A.G. nin regeneratsiya bolatugin  tarepinde E.R. membranasinan jana 
diktiosomalar payda boladi. sektorlik tarepte sektor kobiksheleri (vezikulalar) payda boladi.G.A. 
diktiosomasinda glikoproteinler menen glikolipidler payda boladi. G.A. vezikulalari arkali 
uglevod komponentleri plazmolemaga jetkeriledi. G.A. membranasi E.R. membranasi menen 
plazmolemani baylanistiriushi sistema, aralik zveno esaplanadi.
 
Vakuolalik  sistema.v
akuol` osimlik kletkasinin tiykargi komponentlerinin biri. Meristema 
kletkalarinda vakuol` mayda kobikshege uksagan boladi. Jetilgen kletkada ortada ulken vakuola 
boladi. Osimliklerde vakuolalik sistema bir neshe jollar menen boladi. E..R. din keneygen 
tsisternasinan provakuolalar payda bolip, olardin bir biri menen kosiliuinan ulken vakuol xam 
vakuolya membranasi tonoplast payda boladi.  Payda bolgan vakuoladagi gidrolitikalik 
fermentler polimerlerdi tomen molekulalik shekem zatlarga tarkatadi. Vakuolanin payda 
boliuinda axmiyetli rol`di  avtofag korinisi iyeleydi. Bul protses tsitoplazmanin E.R. boliminin 
membrana menen korshaliuinan baslanadi.(avtofaglik vakuol`). Bul jabik membranalik 
kenislikte gidrolizdin kishkil iskerliginen ol jerdegi polimerlerdin buzilip ogan suudin kiriuin 
tamiynleydi. Bunday avtofag usili menen payda bolgan vakulyalar baskasha jol menen payda 
bolgan vakuol menen kosiliui mumkin. Vakuol shiresi kuramalli duziliske iye bolip , onda 
organikalik zatlar xam mineral duzlar boladi. Organikalik kislotalar. uglevodlar, aminokislotalar 
xam beloklardan baska kletka shiresinde zat almasiu protsessinde payda bolgan fenollar, 
tanninler, alkaloidlar xam antotsianlar vakuolaga otip tsitoplazmadan ajraladi. Vakuol shiresinin 
kislotaliigi 5,0-6,5 pH birlikte boladi. Birak aiirim osimliklerde 1,0.(begoniyada) yamasa 
2,0.(limonda)  zatlar vakuolaga tonoplasttagi xar kiyli transport sistemalari arkali jetkeriledi. 
Olarda ATR ga garezli N-pompasi bolip esaplanadi. Ol N- ionin tsitoplazmadan vakuolaga 
shigaradi. Vodorod (N
+
) ioninin xizmeti. Vakuolaga organikalik kislota, kant anionlarin  kirgiziu 
sonin  
menen birge    K
+ 
ionin kirgiziu xam  shigariu bolip esaplanadi. Vakuol zapas beloklardin(aleyron danesheler)  
jaylasiu ornida bolip esaplanadi. Vakuollasiu protsesi kletkanin sozilip osiui ushin  kolayli 
jagdaybolip  esaplanadi.