O`zbekstan Respublikasû Joqari ha`m Orta Arnawli bilimlendiriw Ministrligi Berdaq atindag`

 
O`zbekstan Respublikasû Joqari ha`m  Orta Arnawli 
bilimlendiriw Ministrligi 
Berdaq atindag`û Qaraqalpaq ma`mleketlik universiteti
 
 
 
 
 
Tabiyattaniu fakul`teti 
 
«Biologya 
ha`m awil xojalig`i tiykarlari 
» 
kafedrasû 
 
 
 
 
 
Osimlikler fiziologiyasi 
paninen lektsiya teksti
. 
 
 
 
 
 
duzgen: dots Sabirov G. 
 
 
 
 
Nokis  2011 

Lektsiya №1 
Osimlikler fiziologiyasinin predmeti ,metodi ,makseti xam uaziypalari 
Jobasi: 
             1. Osimlikler fiziologiyasi pani xakkinda. 
             2.Panni pridmeti makseti xam uaziypasi 
             3. Osimlikler fiziologiyasinin kollanilatugin metodlari 
Baklau soraulari: 
              1. Osimlikler fiziologiyasi pani nenii uyretedi ? 
              2. Osimlikler fiziologiyasi paninin uaziypalari kanday ? 
              3.Osimlikler fiziologiyasi paninin rauajlaniu tariyxi kanday  
              4. Pandi uyreniude kanday metodlar kollaniladi ? 
Paydalanatugin adebiyatlar: 
              1. Genkel` P.A.  «Fiziologiya rasteniy» M. 1975. 
              2. Libbert B. «Fiziologiya rasteniy» M. 1976.           
               3. Polevoy V.V. «Fiziologiya rasteniy»  1989 
              4. Shaniyazov B. «Osimlikler fiziologiyasi» 1992-1993 j   
              5.Mustakimov  G.D.  «Usimliklar  fiziologiyasi  va  mikrobiologiya  asoslari»               
T. 1995     
              6. Xujaev J.X.  Usimliklar fiziologiyasi   T.2004 i 
              7.  Zikiryaev A. Usimliklar fiziologiyasi Ma`ruzalar matni  T.2000 i  
                 
Kirisiu 
           Fiziologiya  grektin  «fizis»-tabiyat xam logos-ilim degen sozinen alingan. Anikrak etip 
ayitkanda osimlikler fiziologiyasi osimliklerde otetugin fiziologiyalik –bioximiyalik 
protsesslerdi sirki ortalik jagdaylarga baylanistirgan xalda uyrenetugin ilim.Bul ilimdi uyreniu 
uaktinda molekulalik ,bioximiyalik,kletkalik baskishtan baslap en jokargi baskishtagi sistemalik 
baskishlarga shekem analizlenedi. Osimlik sirlarin terennen uyrene otirip biz biotexnologiyani 
jasalma jol menen   fiziologiyalik aktiv zatlardin ximiyalik analogin tabiudi, sol arkali auil-
xojalik eginlerinen mol zuraat aliu sirlarin uyrenemiz.Sonin menen katar sirki ortaliktin kolaysiz 
jagdaylarinan saklaniu uaziypalarin orinlaymiz.
 
       Osimlikler  fiziologiyasinin  jetiskenlikleri xazir selektsiyada ken kollanilmakta. Tiri 
kletkalardin fiziologiyalik,genetikalik baylanislarin biliu xam aniklau olarda nasillik sapa 
belgilerin turaklastiriu,sapali xam jokari onim aliu ushin oni oz maksetimizge bagdarlau ulken 
axmiyetke iye. Osimlikler fiziologiyasi eksperimental` botanikanin rauajlangan bir shakabi bolip 
,ol ximiya menen fizika menen biofizika menen,mikrobiologiya xam molekulalik biologiya 
menen tigiz baylaniskan.Jasil osimliklerdegi barlik organizmler aziklaniui,dem 
aliui,osiui,rauajlaniui, kobeyiui xam tagi baskada protsesslerdi organizmdegi zat xam energiya 
almasiniu dep ataumizgada boladi. Osimliktegi xar bir organnin atkaratugin xizmeti putin 
osimlikke ozinin tasirin tiygizedi yamasa ol baska organnin tasirine garezli boladi. Uliuma barlik 
organlar bir-biri menen oz-ara baylanisli boladi.Osimlikler fiziologiyasinin tiykargi uaziypasi 
ontogenezde organizmnin jeke rauajlaniuinda xar kiyli ortalik jagdayinda osimlikler 
tirishiligindegi nizamliklardi uyreniu. Osimliklerdin rauajlaniuinin teoriyalik maselelerin 
terennen uyrene otirip, auil- xojaliklarindagi ameliy islerge osimlikler fiziologiyasinin ulken 
axmiyetinin bar ekenligin ayriksha keltirip otemiz. 
        Xazirgi  kiyin  kistauli  dauirimizde  biologiyani bunnanda beter rauajlandiriu, biologiyalik 
nizamlilikti ameliy isler menen bekkemlep,turmiska asiriudi sizlerdin aldinizga ulken uaziypa 
etip koymakta. Bul maksetke jetiude xar kiyli eginlerdi togin menen tamiynleudin fiziologiyalik 
tiykarlarin islep shigiu talap etedi.Osimliklerdin toginge xam suugariuga bolgan talabin 
aniklaudin taza turlerin islep shigiu osimliklerdin kurgakshilikka,suikka xam duzga shidamliligin 
uyreniudi aldimizga makset etip koyadi. Osimliklerge kollanilatugin ximiyalik zatlardi ratsional` 
turde kollaniudi xam baskada akmiyetli uaziypalardi sheshiudi talap etedi. Osimlikler 
fiziologiyasin mektep mugallimlerinin terennen biliui olardin okiu tajiriybe uchastkalarinda 

osimlikler tirishiligin okiushilarga korsetiuge mumkinshilik beredi.Osimliklerdin tirishiligin 
uyrengen jagdayda gana osimliklerdin planetamizdagi tirishiliktin aylanisina ulken axmiyetinin 
bar ekenligin tusinemiz.Osimlik tirishiliginde otetugin tiykargi nizamliliklardi teoriyalik jaktan 
teren bilgende gana keleshek mugallimler,sizler,mekteplerdegi botanika kursin duris metodikalik 
bagdarda otip,tajiriybe jumislarin kiynalmastan alip bariuinizga ulken jardem etedi.Osimlikler 
fiziologiyasi kursin okitiudin sizler keleshek mugallimler ushin akmiyeti usilar. 
 Osimlikler fiziologiyasi 18-asirde payda boldi.K.A.Timiryazev osimlikler fiziologiyasinin 
tiykarin salgan Shveytsariya ilimpazi J.Seneb`e dep esaplaydi.Degen menen osimlikler 
fiziologiyasinin ayirim soraulari 17-18 asirlerde-ak sheshildi.     Italiya ilimpazi M.Mal`pigi 
(1675), anglichan R.Guk (1665) xamN.Gryu (1689) ler osimliklerdin mikroskoplik duzilisin 
tekserdi yagniy osimlikler anatomiyasi ilimine tiykar saldi. Mal`pigi osimlik kletkasindagi 
zatlardin jokari xam tomenge kozgalisin birinshi ashti. 1737-jili Angliya ilimpazi Gel`stin 
osimliktin kabiginda suudin xam aziklik zatlardin kozgalisin jazgan kitabi shikti.Gel`stin bul 
miyneti osimlikler fiziologiyasi joninde en daslepki miynetlerinen boldi.1771-jili Angliya ximigi 
D.Pristli osimliklerdin dem aliuga tasirin uyrengen.Ol nazbay gul menen tishkandi birge shiyshe 
kalpakshaga koyip natiyjesin baklagan xamde tishkannin ozin shiyshe kalpaksha astina koygan. 
Natiyjede shiyshe kalpaksha astinda ozi turgan tishkan olgen,al nazbay gul menen kosip 
kamalgan tishkan tiri kalgan.Bul tajriybeden Pristli sonday juumakka keledi: xayuan ozinin dem 
aliui menen xauani tirishilikke jaramsiz etedi,al osimlik bolsa ozinin dem alisi menen xauani 
jaksilap otiradi.Keyinshelik Gollandiya vrachi Ingenxauz kislorodtin jasil osimliklerden payda 
boliuin,onin tek gana jakti tasirinde bolatuginin dalilledi.Fotosintez boyinsha duris tusinikti 
Shveytsariya ilimpazlari J.Seneb`e xam Sossyurlar berdi. J.Seneb`e fotosintezdi osimliktin 
uglerod aziklaniui dep duris korsetti. Sossyur bolsa uglekisliy gazdin jutiliui xam fotosintez 
protsessinde payda bolgan kislorodtin salmagin olshedi. Keyinshelik fotosintez protsessin 
frantsuz ilimpazi    J.B.Bussengo xam nemets ilimpazi Saks uyrendi. 
 
 
19- asirding 80-jillari K.A.Timiryazev fotosintez protsessin xar tarepleme 
uyrendi.K.A.Timiryazev energiyaning saklaniu nizami fotosintez protsessine tolik turi 
keletuginin korsetti. Kopshilik ilimpazlar ozlerining anik emes tajiriybeleri menen bul nizamdi 
fotosintez protsessine turi kelmeydi dep naduris tusinik penen keldi.Otken asirding 40- jillari 
osimlik xam xayuan kletkalarining M.Shleydenxam T.Shvann tarepinen ashiliui osimlik xam 
xayuan kletkalarining ishki duzilisin uyreniuding tiykari boldi. Osimliklerde gaz almasiudi xam 
dem aliu protsessin T.Sossyur dalillep berdi. Keyin ala bul protsessti 19- asirde   Yu.Saks  xam 
V.Pfeffer,al 20- asirdeV.I.Palladin uyrendi.19- asirding40- jillari ashiu protsessin uyreniu 
baslandi. Ashiuding tiykarin 1857-jili L.Paster aship berdi. S.P.Kostichev dem aliu menen 
ashiuding genetikalik baylanisli ekenin korsetip aralik produkt uksus al`degidining payda 
bolatuginin anikladi. T.Sossyur(1806) baslagan osimliklerding mineral aziklaniuin Yu.Libix 
dauam ettirip A.Teerding gumus aziklaniui teoriyasina kati sokki berdi. Yu.Libix kopshilik 
agronomlarga osimlik topiraktagi organikalik zatlardi kabillaytuginin tusindire 
aldi.Birak,Yu.Libix osimlik azoti tek xauadan aladi degen kate tusinikke iye boldi. Bul kate 
tusinikti J.B.Bussengo ozining tajiriybesi menen daliyllep osimliklerge azot togini kerek 
bolatuginin korsetti. 
  G.Gel`rigel` xam G.Vil`fart (1888) azot payda etiushi tuynek bakteriyalari menen sobikli 
osimliklering birlesip (simbioz) jasaytuginin korsetti. Bul jangalik dun`ya juzi diykanshiligining 
rauajlaniuina tiykar boldi. 
  S.N.Vinogradskiy  (1887)  bakteriyalarda  xemosintez protsessin ashti. Ol birinshi reet anerob 
turde jasaushi azot fiksatsiyalaytugin  bakteriyani aldi.  
  19- asirding 80- jillari Yu.Saks xam N.Knop suu kul`turalarin payda etip osimlikting mineral 
aziklaniui ilimine tiykar saldi. 
   1877-jili  V.Pfefferding  «Osmotikalik  izertleu» degen miyneti payda boldi. Pfefferding bul 
miyneti osimlikting suu rejimine tiykar saldi. 

  E.F.Votchal  (1897),A.Urshprung  (1915),B.Guber(1934), A.Ivanov(1918),O.Shtoker (1928) 
miynetlerinde osimlik denesinde suuding kozgaliu teoriyalari,soriu kushi, kserofitizm teoriyalari 
payda boldi. 
  N.A.Maksimovting (1916,  1926,  1952 ) miynetlerinde fiziologiya ilimining janga shakabi 
osimliklerding ekologiyalik fiziologiyasi payda boldi. 
  20-asirding  baslarinda  D.N.Pryanishnikov,P.S.Kossovich,K.K.Gedroyts,D.A.Sabinin xam 
olarding shakirtleri osimliklerding mineral aziklaniui boyinsha jemisli miynet etti. 
  20-asirding basinda M.S.Tsvet zatlarding xromotografiyalik jol menen ajiraliu metodin islep 
shikti .Bul metod keyin ala tek gana osimlikler fiziologiyasinda emes, bioximiyada ,asirese 
organikalik ximiyada ozining axmiyetliligin korsetti. 
  Osimlikler fiziologiyasinda kollanilatugin izertleu usillari. 
Osimlikler fiziologiyasinin kalegen taraui tajiriybe arkali uyreniledi. Bunda en kop tarkalgan 
tajiriybe usillari: analitikalik labaratoriya usili, vegetatsiyalik usil, ashik dalada egip koriu usili, 
izatop atomlarin jiberip izertleu usili, elektronlik mikroskop jardeminde iznrtleu usili, 
elektroforez jardeminde uyreniu usili, xromotografiyalik analiz etiu usili, ul`trafiolet xam 
lyuministsentlik mikroskop jardeminde izertleu usili, spektrofotometr jardeminde uyreniu usili. 
Bulardan baska jasalma klimat isleu (fitotron), usili bunda egilgen osimlikke jasalma turde 
jaktilik , igallik , issilik berilip uyreniledi.  
 
Lektsiya №2 
Osimlik kletkasinin  fiziologiyasi. 
Kletkanin ximiyalik kurami.
 
JOBASI: 
1.Nukleyn kislotasi xem belok sintezi. 
                                 2.DNK, RNK strukturasi xem sint 
                                 3.Beloktin strukturasi xem biosintezi. 
                                 4.Ozin-ozi kuriu xem kletka strukturasinin biogenezi.   
 5. Osimlik kletkasinin ontogenez fazalari. 
 
 
          6.Kletkanin kartayiui xem oliui. 
 
             TAYaNISh  TUSINIKLERI:  Nukleyin kislotasi, F.Misher, Pikkard, Askoli, Filsher, 
Levin jumislari Nukleozid, Nukleodit, Riboza, Dezoksiriboza, DNK, Beloktin strukturalari, 
denaturatsiyasi, Belok tarnslyatsiyasi, Plastida, Xloroplast, mitoxondriy, membrana biogenezi, 
Mitoz, mitoz tsikli, Kletkanin soziliui, differentsirovkasi,  ABK, etilen. 
BAKLAU SORAULARI: 
1. Nuklein kislotalari degen ne xem onin ashiliui kashan boldi? 
2. Nuklein kislotalarin ashiu ustinde islegen ilimpazlar kimler?  
    xem olardin jumislari kanday? 
3. DNK xem RNK sintezleri kalayinsha alip bariladi? 
4. Beloktin biosintezi xem onin kanday strukturalari bar? 
5. Kletka kalay ozin-ozi kuraydi? 
6. Osimlik kletkasinin kanday ontogenez fazalari bar? 
7. Kletkanin kartayiuina tesir etiushi zatlar kanday xem olar kalay  
    tesir jasaydi? 
PAYDALANILGAN A`DEBIYaTLAR: 
1.
 
Luzikov V.N. «Regulyatsiya formirovaniya mitoxondri» M. 1980g 
2.
 
Salamatova T.S. «Fiziologiya rastitel`noy kletki» M. 1983g 
3.
 
«Sborka biologicheskix i predbiologicheskix struktur» M. 1982g 
4.
 
Polevoy V Fiziologiya rasteniy M. 1989g 
 
 
Suu xem onda erigen zatlar-saxaroza, amidler, aminokislotalar xem baska organikalik 
zatlar, mineral anion xem kationlari kletkanin ozin kurauda katnasatugin zatlardi sintezleuge 

katnasadi. Bul protsessler ushin informatsiyalardi sakluada xem jetkeriude xizmet etetugin 
nuklein kislotalari xem strukturalari, nuklein kislotalari menen kodlanatugin beloklar exmiyetli 
roldi atkaradi. Beloklar kletkanin barlik tirishilik xereketlerinin tiykarin kuraydi. Kletka 
strukturasinin tiykargi printsipi iri komplekslerden (podmolekulyarni kompleksov) ozin kurau, 
duziu esaplanadi. 
  Nuklein kislotasi xem belok sintezi. Nuklein kislotalari xer bir tiri kletkada bolip, olar 
kletkanin  kundelikli jumisin baklap baratugin jude exmiyetli roldi atkaradi.  Nuklein 
kislotalarinin bar ekenligi xakkinda 100 jildan aslam uakittan beri beligili bolsa da onin 
exmiyetli ekenligi birneshe onlagan jilda anik boldi. Nuklein kislotalari belokka Karaganda 
anagurlim kuramali strukturaga iye. Nuklein kislotalari jude ulken molekula bolip ayirimlari 100 
mln molekulalik salmakka iye boladi. Nuklein kislotalari  tiri kletkanin genetikalik materiali 
esaplanadi. Olar auladtan-auladka beriledi. 
Nuklein kislotalarinin ashiliui. Nuklein kislotasi birnshi merte 1868-jili Shvetsiya vrachi 
Fridrix Misher terepinen ashildi. Ol keseldin bintinen algan irindi tekserip Karaganda yadrodan 
birikpe ajiratip alip, oni Nuklein  dep atadi. Keyinshelik ol tejiryibesin losos baliginin 
uildiriginda jurgizedi. Nukleindi analizlep ilimpaz onin uglerod, vodorod, kislorod, azot xem 
fosfordan turatuginin, al fosfor bolsa fosfor kislotasi turinde bolatuginin anikladi. 
Al`tian degen ilimpaz nukleinnin kishkil kesiyetin aniklap ogan 1889 jili Nklein kislotasi 
dep at beredi 
1874 jili Pikkard losos baliginan alingan nuklein kislotalarinin kuramina azot tiykari 
kiretuginligin anikladi. Ol ozi tapkan birikpeni Guanin dep ataldi 
1880 jili Nemets ximigi Fisher nuklein kislotasi eki tiptegi azotlik birikpege nurin xem 
pirimidinge iye  adenin, Timin xem tsitozndi ajiratti. XX-esirdin baslarinda Askoli tagida bir 
pirimidin tiykari bolgan Uratsildi ashti. 
Solay etip nuklein kislotalarinin kuraminda 5 azot tiykarga iye bolgan birikpenin xem 
fosfor kislotalarinin bar ekenligi aniklandi. 1910 jili Levin  degen ximik ashitki kletkasinan 
alingan nuklein kislotasinan kant molekulasin ajiratip ogan Riboza degen at berdi. 
Keyinshelik o leki turli tipke iye bolgan nuklein kislotasinin bar ekenligin aniklap Birinshi 
tiptegi nuklein kislotalar Riboza dep ataldi. Ekinshi tiptegi nuklein kislotalar dezoksiriboza dep 
ataldi. Olar Pentozaga iye bolgan birikpeler. 
 
Uglerod azot tiykari menen kosa nukleozid dep atalip, al nukleozid fosfat gruppa menen 
birge nukleotid dep ataladi. Usi nukleotidler nuklein kislotalarinin kurilis bolegi esaplanadi. 
1930 jilga kelip, eki tipke iye bolgan nuklein kislotasinin bar ekenligi anik boldi. Olar 
bir-biri menen kant komponenti menen ajiralip koymastan azot tiykari menen de  ajiralatuginligi 
aniklandi. Solay etip Ribozasi nuklein kislotalardi, ribonuklein kislotalar RNKdezoksiribozali 
nuklein kislotalardi, dizoksiribonuklein kislotalar DNK dep atay baslagan. 1940 jillari DNK 
yadro RNK bolsa yadroni korshap turgan tsitoplazmada jaylasatuginligi aniklandi. Xer bir kletka 
eki dezoksiribonuklein (DNK) xem ribonuklein kislota (RNK)  sinan turadi. Eukariont 
kletkalarda DNK yadroda toplangan. Mitixondriya xem xloroplastlarda prokariot tipindegi 
dongelek DNK boladi. Barlik ush turdegi RNK-mRNK, rRNK xem tRNK DNK matritsasinda 
sintezlenedi (transkriptsiya_. Yadro DNK sinin transkriptsiyasinan payda bolgan RNK, 
xloroplastlarda xem mitoxondlardan payda bolgan RNK dan sedimentatsiyalik koeffitsenti 
menen ajiratiladi. 
Belok sintezi barlik RNK turinin polisoma kuraminda (translyatsiya) tsitoplazmalarda 
xloroplasta xem metoxondlarda boladi. Sedimentatsiya (osojdeniya-shogiu) koefitsenti 
tsitoplazma ribosomasinda -80S, mitoxondriyada-78S xem xloroplasta-70S  boladi. DNK da 
organizmnin barlik tirishilk iskerligine baylanisli bolgan osiu, kobeyiuindegi informatsiyalar tort 
nukleotidlerdin almasiui turinde saklanadi. Informatsiya DNK nin kos spiral boylap  jaziladi 
(triplet kodi) DNK dan informatsiya aminokislota izbe-izliginde sintezlenip atirgan belokka 
otedi. Aminokislotalardin beloktagi izbe-izligi beloktin strukturasin xem funktsiyasin aniklaydi. 
Birak belokta informatsiya 20 aminokislotanin kodlaniui turinde berilgen. DNK dagi 

informatsiya kodi, bul 20 xeripten (aminokislotadan) turatugin belokka ribonuklein kislotasi 
jerdeminde audariladi (beriledi) 
Ekariotlarda xromosoma apparati tomendegi ozgesheliklerge iye.  
1.Yadro xromotininde DNK tiykargi gistonli beloklar, gistonsiz beloklar xem lipid, 
RNKlar menen  birikken jagdayda boladi. DNK kos sporali xem gistonlar bir -biri menen tendey 
izbe-izlikte jaylaskan nukleosana xem olar arasinda DNK jipsheleri turinde jaylaskan. 
Nukleosoma N2A, N2V, N3 xem N4 turindegi gistonli beloklardin xer birinen 2 
molekuladan 8 molekulanin birigiuinen payda bolgan deneshe. Ogan 140-200 par nukleotidten 
kuralgan DNK oralgan. Nukleosomanin diametri 10 nm. Xer nukleosomanin arasindagi DNK 
10-20 nm uzinlikta 30-50 par nukleotidlerden kuralgan bolip N1 turindegi giston menen 
birikken. Xromatidte DNKnin bunday duziliui onin molekulasinin oramda jude kuramali 
strukturanin boliuina alip keledi. 
2. Beloklardin funktsional baylanislarin kodlaushi genler (tsistronlar). Olar operonga 
birikpesten xromosomanin  xer turli bolimlerinde toplagan boladi. 
3. Kopshilik RNK molekulasi jude Jokari molekula turinde sintezlenedi. 
4. Eukariot DNK kasinda nukleidlerdin ayriksha izbe-izliginen baska kop mugdarda 
kaytalanatugin izbe-izlik boladi. Bunday izbe-izlik kaytalanbanin sani birneshe  juzden 10
6
 
derejege jetedi. 
                 
 DNK strukturasi xem sintezi.
DNK tort nukletidtin uylesiuinen turatugin Jokari 
molekulanin polimer DNK nukleidleri purin (adenin, guanin) xem pirimidin (tsitozin, Timin) 
azot tiykarlarinan, kant dezoksiribozadan  xem fosfor kislotali kaldiginan turadi.
 
DNK molekulasi kos spriraldan ibarat. Xer bir spiral taulangan polimer shinjirdan ibarat. 
Nukleotidler fosfor kislotasi kaldigi arkali kovalent baylaniskan. Eki polenukleotid shinjirli 
(rezbali) nurin xem pirimidin tiykarlari  arasinda vodorod baylanislari arkali bir-biri menen  
uslasadi.azot tiykarlari ademin Timin menen, guanin tsitozin menen uslasadi. Solay etip tort 
varianta  A-T, T-A, G-Ts, Ts-G bolgan juplasiudi koriuge boladi. Bunday bir-birine seykes 
keliudin katan saklaniui (komplementarligi) DNK nin kayta tikleniuinde exmiyetli printsplerden 
esaplanadi. Eukariot kletkalardin DNK sindagi molekulada 10
9
-10
11
 jup tiykar boladi. 
DNK sintezi.
DNK Sintezi (replikatsiya yamasa koshirip aliu (kopirovanie)) yadroda 
mitoz boliniudin belgili periodinda boladi.  Boliniuge tort dezoksinukleotidlerdin trifosfati, Md
2
, 
DNK-zatravka xem DNK- polimeraza katnasadi. DNKnin replikatsiyasi yarim konservativ usil 
menen alip bariladi. Yagniy DNK molekulasi xer bir shinjirdin  (dizbektin) replikatsiyalaniui 
menen eki eselenedi. Sogan baylanisli xer bir eki DNk spirali «Jana» xem «Buringi» 
polinukleotid dizbekte turadi.
 
DNKnin eki spirali strukturasi birneshe jerden jazdiriladi. Bul tiplerden replikatsiya eki 
bagdarda replikatsiyalaniushi bolimlerdin ushiraskanina shekem dauam etedi. Jana dizbek DNK 
polimeroza tesirinde sintezlenedi. 
RNKnin strukturasi xem sintezi. 
Barlik RNKlar tort tiykar nukleotidlerden kuralgan Adenin xem guanin (purinler) xem 
tsitozin xem uratsil (pirimidnler). Uratsil RNKda DNKdegi timindi almastiradi. Pentoza retinde 
dezoksiriboza emes riboza kollaniladi. RNKnin ulkenligi xer turli. Materiallik mRNK birneshe 
minnan birneshe juz minga shekem nukleotid izbe-izliginen kuralgan (10-40S). Ol kletkada 
RNKlardin 1-3%tin kuraydi. RNK molekulasi kos spiral payda etpeydi. Birak RNK jipshelerinin 
xer turli bolimlerinde komplementar bolgan tiykarlar juplasadi, sonin netiyjesinde molekula 
belgili formaga iye boladi. Meselen tRNKsi ekinshi strukturada jonishka japiragina uksaydi. 
tRNK kuramina kop mugdarda metillengen xemde baska nukleozidler kiredi. 
RNK sintezi RNK polimeroza katnasinda boladi. Eukariot kletka yadrolarinda ush RNK 
polimeroza boladi. RNK polimeroza 1 rRNK sintezine baylanisli bolip ol yadroda boladi. RNK 
polimeroza II mRNKni sintezleydi. RNK polimerozaza tRNK xem 5S-rRNKni 
transkriptsiyalaydi. Bul eki polimeroza xromatinde xem nukleoplazmada lokolizatsiyalangan. 
RNK sintezi DNK metritsasinda boladi. Transkriptsiya protsessin regulyatsiyalauda 
belgili roldi giston bolmagan beloklar oynaydi. 

  Beloktin strukturasi xem biosintezi
.Tsitoplazmanin tiykarin kuraytugin beloklar 
molekulalik massasi 5000nan birneshe mlnga ten boladi. Olar aminokislotalardan 
duzilgen.Aminokislotanin deslepki ashiliui 1806-jili asparagus osimliginin shiresinen bul 
organik birikpenin birinshi merte aliniui menen  belgilenedi. Ol organikalik zat  osimliktin atina 
baylanisitirilip asparagin dep ataldi. Belok materialinan birinshi amino kislota 1820-jili glitsin 
alindi. Glitsin beloklarda ushiraytugin aminokislotalardin ishindegi  en epiuayi esaplanadi. 1820-
jidan 1935-jilga shekem belok materiallarinan tagida 18 aminokislota ajiratildi. 1935-jildan 
keyin kedimgi belok materiallarinan birde aminokislota ajiratilmay kaldi. Birak belok bolmagan 
birikpelerden aminokislotalardin birkansha turleri ajiratildi. Osimliklerden 100 den aslam 
xerkiyli aminokislotalar bar ekenligi anik bolsada solardan tek 20si belok molekulalarin duziuge 
katnasadi. Belok payda etiushi aminokislotalar 2-aminokislotalar bolip olar J-katarga kiredi. 
Olardin duzilisin tomendegi uliuma formula anlatadi. 
 
R----CH----COOH  
Aminokislotalar 
radikal kaldigi boyinsha bir- 
 
      NH
2
  
 
                   birinen ajiraladi. Ol radikal kaldik vodorod atomi boliui 
mumkin 
(1)
H----CH----COOH  glitsin ol kaldik alifatikalik yamasa  
 
NH
2
  aramatikalik uglevodorod gruppirovkasi boliui  
        mumkin
(2)
 SN
3
 – SN – SOON, Alanin (ala), (3) SN3         SN – SN – SOON  
                                           
              NH
2 
                                                        CH
3
                   NH
2
 
 
 
       Valin (val), (4) SN
3
       
              SN – SN
2
 – SN – SOON  
 
                                      SN
3
                              NH
2
 
 
Leytsin (ley), (5) 
2
2
3
2
3
NH
CH
CH
CO
CH
CH
CH
−
−
−
〉
 
Izoleytsin (ile) (6)  
2
2
2
CH
NH
COOH
CH
CH
CH
 
 
Prolin (pro) (7)             
2
2
NH
COOH
CH
CH
−
−
 
 
(8)
 
2
2
NH
COOH
CH
OH
CH
−
−
−
 
 
Serin (ser)  (9)   
2
3
NH
COOH
CH
CHOH
CH
−
−
−
 
 

Treonin (tre)  (10)  HO -                
2
2
NH
COOH
CH
СH
−
−
 
 
Tirozin (tir)  (11)     
2
2
NH
COOH
CH
CH
HS
−
−
−
 
 
Tsistein  (tsis)  (12)  
2
3
NH
COOH
CH
S
CH
−
−
−
 
 
Metionin (met)  (13)  
2
2
2
NH
COOH
CH
CH
OC
NH
−
−
−
 
 
Asparagin (asp) (14)    
2
2
2
2
NH
COOH
CH
CH
CH
OC
NH
−
−
−
 
 
Glyurtelin (gen)  (15)  CH
2
-CH-COOH 
 
 
 
             NH
2 
 
 
Triptofan (tri) ol kaldik karboksin eritpesine iye boliui mumkin (16)  
    HOOC-CH2-CH-COOH 
   
 
NH2 
 
 Aspartat asparagin kislotasi (asp) (17)  HOOC-CH2-CH2-CH-COOH 
 
 
 
 
 
 
 
 
       NH2 
 
Glutamin kislotasi (glu) yamasa ol kaldik tiykargi dissotsiatsiya gruppadan boliui mumkin (18)  
CH2-CH2-CH2-CH-COOH 
 
 
 
        NH2                 NH2 
 
Lizin (liz) (19)    CH2-CH2-CH2-CH-COOH 
 
 
       NH 
 
       NH2 
 
 
 
  C-NH2 
 
 
     NH 
 
Arginin (arg) (20)  CH2-CH-COOH 
                                           NH2 
 
Kopshilik aminokislotalarda molekulyar polileptiya baylanislardi payda etedi. Eger 
molekula eki aminokislota kaldiginan ibarat bolsa-oni dipeptid, usheu bolsa-tripeptid, onga jakin 
bolsa-oligapeptid, juzge jakin bolsa-pashpeptid delinedi. Ger molekula aminokislota kaldigi 
juzden jokari bolsa onda ol beloklarga kiredi. 
 
Kalegen kletkada jude exmiyetli oligapeptid glutatnoy onin sostavina bir molekula 
glutamin kislotasi tsisteyn xem glitsin kiredi. 
 
Polipeptidlerge xayuanat garmonlari insulin xem  kortikotropin sonin menen birge 
sintetikalik talshik neylon xem dederon kiredi. 

 
Belok molekulasinin diametri 5 nm den100 nm ge  shekem boladi. Tek gana 
aminokislotalardan kuralgan beloklardan baska molekulasi tomen molekulali prostetikalik grulle 
birikpelerinen turatugin kuramali beloklarda boladi. Bunday klasslarga metalloproteydler, 
xromoproteydler, (pigmentli proteidler) lipidlerge iye bolatugin lipoproteidler uglevodlarga yie 
bolgan glikoproteidler, sonin menen birge onsha bekkem bolmagan nuklein kislotasina iye 
bolgan beloklarda kiredi. Belok jude jokari molekulalik salmakka yie bolganliktan onda izbe-iz 
tort struktura bar ekenligi aniklandi. 
Beloktin birinshi strukturasi.
Beloktin xer bir turi ushin aminokislota menen 
polipeptidlrdin ozinshe turakli jaylasiu tertibi bar kandayda bir fermenttin kalegen molekulasi 
……… aminokislotalardin jaylasiu tertibi sol fermenttin baska  malekulasindagi 
aminokislotalardin jaylasiu tertibi menen birdey boladi. Belokta aminokislota kaldiginin bunday 
izbe-izliginin saklaniui 
beloktin  birinishi strukturasi dep ataladi. Beloktin birinshi strukturasi 
genetikalik jaktan bekkemlengen turakli boladi. Sogan baylanisli xer kiyli xayuan yamasa 
osimlik turinen alingan ferment (belok) tin birdey birinshi strukturaga yie bolmaui mumkin. 
Kerisinshe tuuiskan turlerdin …………… beloklarinin strukturasi bir-birine jakin boladi. 
Beloktin bunday kesiyetlerin turlerdin jakin uzakligin aniklauda kollaniuga boladi.
 
Beloktin ekinshi strukturasi
. 
Polipeptid shinjiri arasindagi vodorod kopirsheleri jerdeminde payda boladi. Peptid 
baylanislari arasindagi eki jagday vodorod kopirshelerinin payda boliuina sebep boladi. 
Birinshiden kislorod atominin kasinda elektronlardin kop boliui, ekinshiden elket`ronlardin azot 
atomi kasinda jetispeui boladi. Eger vodorod kopirsheleri bir peptid shinjiri ishinde bolsa onda 
buralgan spiral`ga uksas buralgan strukturani payda etedi. Eger vodorod kopirsheleri eki peptid 
shinjiri arasinda bolsa onda birinin ustine biri jaylastirilgan tekshege uksas strukturani payda 
etedi. 
Beloktin ushinshi strukturasi.
Jokarida aytip otilgen polipeptid shinjirlar xer bir 
belok ushin arnauli kenislitk strukturasina (konformatsiyaga) iye boladi, xem belok 
molekulalarinin ushinshi strukturasi payda boladi. Globulyar beloklar shar formaga iye boladi, al 
fibrilyar beloklar uzinshak bolip, xakiykat ushinshi strukturaga yie bolmaydi. Kopshilik 
prtoplazma beloklari xem barlik fermentler globulya belokka kiredi. Fibrilyar beloklarga 
xayuanlardin skleroproteynleri yagniy sinir, shash, tirnaklari kiredi.
 
Beloklardin ushinshi strukturasi kaptaldagi polipeptid shinjirlari kaldiginin baylanislari 
jerdeminde turakliligin saklaydi. Olar tort turli baylaniska iye boladi. Globulyar beloklarda 
spriallaskan xem spirallaspagan beloklari almasilip jaylasadi. Belok funktsiyasi onin ushinshi 
strukturasina tigiz baylanisli boladi. Eger kandayda bir zat belok molekulasina kosilsa onin 
ushinshi strukturasi ozgeredi. Globulyar beloklar eriushenlik kesiyetine baylanisli birkansha 
gruppalarga bolinedi.  
1.Al`buminler (olar distilyatsiyalangan suuda eriydi) 
2.Neytral duzlarda  eriytugin globulinler. 
3.Issi spirtte eriytugin prolaminler. 
4.Siltide eriytugin glyutelinler.  
Fermentlerdin kopshiligi globulitlerge kirip tek azgantaylari al`buminlerge kiredi. Osimliklerde 
bolatugin aziklik beloklarda prolaminler, glyuteminler xem globulikler kop boladi. Gistonlar 
tebiygiy beloklar gruppasi bolip olardin molekulalarinda tiykargi aminokislotalar (arganii, lizin, 
gistirin) kop boladi. Gistonlar yadroda nuklein kislotalar kompleksinde ushirasadi. 
 
Beloktin tortinshi strukturasi.
Birkansha kenislik strukturasina sholkemlesken 
polipeptid shinjirlar birlesip ulken biologiyalik aktivlikke iye bolgan belko molekulasin payda 
etedi. Oni beloktin tortinshi strukturasi dep ataymiz.
 
Tortinshi strukturaga globulyar beloklarda xem fibrilyar beloklarda otiui mumkin. 
Bularga misal retinde birinshige genoglobindi alsak boladi. Onin strukturasina tort belok 
molekulasi katnasip olar bir birin duz kopirsheleri menen uslap turadi. 
Tortinshi strukturaga iye bolgan fibrilyar beloklarga shashti, perdi, tirnakti misalga 
keltirsek boladi. oLardin xer biri talasi birkansha spiral terizli belok molekulalarinan turadi. 

Beloklar deneturatsiyasi.
Deneturatsiya uaktinda beloktin tiykargimolekulasi onin 
ekinshi xem ushinshi strukturasinin buziliui natejesinde  ozgeriske ushiraydi. Belok molekulalari 
xer kiyli agentler jerdeminde denaturatsiyaga ushirap otiradi. Beloklar- jokari temperatura, 
ultrafiolet nurlar, ultrases tolkinlar, jokari basim ionlar N
+  
xem ON
- 
spirt, atseton, mochevina 
xem guanidin duzlari tesirinde denaturatsiyaga ushiraydi. Denaturatsiyaga ushiragan belok isiniu 
kesiyetin jogaltadi, eriushenligi tomenleydi, fiziologiyalik (fermentlik) aktivligin jogaltadi. 
Denaturatsiyanin terenligine karay kaytimli xem kaytimsiz denaturatsiya boladi. Denaturatsiya 
ekinshi, ushinshi xem tortinshi strukturalardin buziliuinan  payda boladi. Ayirim jagdaayda 
jokarida korsetilgen agentlerdin kiska uakit tesir etiuinen denaturatsiya protsessi kaytadi, yagniy 
belok buringi kelpine keledi. Bul jagday beloktin birinshi strukturasinin  jude jokari derejede 
kuramaliligin bildiredi.
 
Belok sintezi.
Xer bir belok ozine ten  aminokislotalar izbe-izliginen turadi. Belok 
duzilisindegi unikallik (ozgeshelik) mRNK kuramina baylanisli boladi. Beloktin strukturasi 
kurami jonindegi informatsiya (xabar) kodonlar formasinda mRNKda boladi. Kodonlar ush 
tiykar-tripletlerdin izbe-izliginen ibarat bolip xer biri belgili aminokislotaga ekvivalent boladi. 
RNK nukleotid kuramina tort tiykar kirgenlikten aminokislotalarga 64 kodon tuuri keledi. Bul 
nerse xer bir aminokislota birden artik kodon menen  kodlanatugini xarakterlenedi. Belok sintezi 
tsitoplazmada mRNKnin matritsasinda translyatsiya protsessinde juredi. Translyatsiya 
mexanizmi transkriptsiya protsessinen kuramali. Transkriptsiyani 15-20 belok temiyinlese, 
translyatsiya ushin keminde 50 belok kerek boladi. Tsitoplazmalar mRNK payda bolsa 
poliribisoma (polisoma) payda boliuga jagday tuuadi. Amminokislotalar polipeptidke tirkeliui 
ushin aldin ala aktivlesedi. Aktivlesiu ATR xem tRNKaminoatsiya sintetaza jerdeminde boladi. 
Xer bir aminokislota ushin bir tRNK xem bir aminoatsiya tRNK sintetaza boldai. Ribosom 
kompleksinde polipeptid sintezi mRNKnin terminal` kodini keltirilgenshe dauam etedi. Protsess 
ribosomalardin sub`edinitsaga (subberliklerge) tarkaliui menen  tamam boladi. 
 
Kletkada xer bir uakit  boleginde belok sintezi belgili fiziolgiyalik programmani 
temiyinleydi. Kletkanin fiziologiyalik jagdayi ozgergende translyatsiya apparati komponenti 
jokarilaydi yamasa tomenleydi. 
  Ozin-ozi kurau xem kletka strukturasinin biogenezi.
Transkriptsiya xem 
translyatsiya kletka ishindegi strukturanin  payda boliuindagi birinshi  etapi esaplanadi. keyingi 
etaplari  podmolekulalik komplekslardin kuraliui xem olardin kletkanin belgili bir bolegine 
jetkeriliui boladi. Beloktin birinshi strukturasi yamasa aminokislotalar izbe-izligi onin ekinshi 
xem ushinshi strukturasin aniklaydi. Belok olekulalarinin  baska belok xem belok bolmagan 
organikalik birikpeler menen oz-ara tesiri tortinshi strukturanin payda boliuina alip keledi. Belok 
molekulalarinin birdey payda boliulari, onin ribonuklein molekulasinin sintezleniuinen kletkanin 
belgili komponentinin kuramina kiriui menen ozin-ozi kuriu protseyayai menen baylanisli. Usi 
protsessler kletka  
 
 Membrananin ozin-ozi kuraui
.Membrana kuramina kiretugin beloklar xem lipidler 
ozin-ozi kurau ukibina iye. membrananin gidrofob beloklari bir-biri menen assotsiatsiyalanadi. 
Membrananin strukturalik belogi membrananin baska beloklarinin orientatsiyasin aniklaydi. 
Membrananin lipid komponentin payda etiude tegis ERda sintizlengen lipidler katnasadi. 
Sonday-ak xloroplastlarda xem lipid tamshilarinda (sferosomada) lokalizatsiyalangan lipidler 
katnasadi. AGde sintezlengen glikolipidler xem glikoproteinler vezikulada (kobikshelerde) 
kurastirilatugin jerge jetkeriledi. Kurastiriliu protsessi bir-birin taniu printspinde birneshe etapta 
otedi. Bul lipid-lipidtin, belok-beloktin, lipid-beloktin tesirinde boladi.membrananin bekkemligin 
komponentler arasindagi gidrofab baylanislar beredi. Plazmalemmani payda etiude goldji  
vezikulasinin tayar  membrana belogi, kletka diyuali komponentlerinin sekretsiya protsesslerinde 
katnasadi. 
  Polisomanin 
ozin-ozi 
kuraui.
Ribosomanin sub`edinitsalarinin (mayda 
birliklerinin)  kuraliui etap boyinsha boladi. Deslebinde rRNKnin 283 xem 185 xer bir sub 
birliklerge ten bolgan beloklar izbe-iz jaylasadi. Keyin ribosomanin sub birlik GTR, ATR 

initsiator tRNK menen tesirlenedi. Bul kompleks magniy ioni katnasiuinda mRNK menen 
baylanisadi. Keyninde mRNKga ulken ribosomalik sub birlik kosiladi. Bir mRNK molekulasina 
birneshe ribosoma translirovat` etetugin bolganliktan, olardan tsitoplazmada poliribosom 
kompleksi payda boladi. Poliribosomanin baska tipi gedir budir ER xem yadro  kabiginin sirtki 
kabati, olarda ribosomalar jiynaladi.
 
   Mikrotutikshe  xem  mikrofilenentlerdin  kuraliui
.Mikrotutikshelerdin kuraliui ushin 
RN kislotali ortaligi kerek, sonin menen birge magniydin, GTR xem ATR nin katnasi kerek 
Kuraliui Sa
2+
 ionina jude sezgir, onin kopligi (0,02 mmol`\l xem onnan jokari) 
mikrotutikshelerdin tarkaliuina alip keledi. Kuraliu eki etapta otedi deslep yadro eriydi sub 
birliklerdin jiynaliui menen mikrotutiksheler osedi. Mikrotutiksheler polirizatsiyalangan 
struktura.  
Osimlik kletkasindagi tsitoplazmada aktin tabilgan. 
 
  Xloroplastlardin  biogenezi.
Kletka optogenezinde xloroplastlar ishki membrenasi 
jaksi rauajlanbagan plastidalar-proplastidalar payda boladi. Proplastidalar meristema 
kletkalarinda boladi. Proplastidalardan xloroplastlardin payda boliui membrena sistemasinin 
differentsirovkasi xem plastidanin birkansha ozgesheleri menen boladi. Sonin menen birge  
pigmentler sintezlenip pigmentlerdin payda boliui, jaktilik kabillaushi komplekslerdin, FS I xem 
FS II baskada komponentlerdin payda boliui koriledi. Xloroplastlar xem baska plastidalardagi 
ozgerisler membrena kuraminin janarip turiui menen, lipid xem beloklardin kiyrap memebrenaga 
janadan komponentlerdin kiriui menen boladi.
 
 
Xloroplastlardin biogenezi tek gana jaktida boladi. Bunin aykin delili karangida payda 
bolgan etnoplastidlerden xloroplastlardin rauajlaniui bolip esaplanadi. etioplastlardan 
xloroplastlardin payda boliui xloroplast mRNK,rRNK strukturalik beloklar xem baskada 
komponentlerdin aktiv sintezi netiyjesinde alip bariladi. Sogan baylanisli etioplastlardin 
protoxlorofili ozinen tez arada xlorofil payda boladi. Keyin eki saat dauaminda xlorofil 
kontsentratsiyasi este ozgeredi. Keyin onin sintezi artadi. Sol deuirde lemelyar struktura 
keliplesedi, birak grana ele bolmaydi.Tilakoidlardin xem granalardin payda boliui xloroplast 
palisomalarinda dongelek formaga iye bolgan JJ K xem FS II  belok komponentlerinin sintezine 
baylanisli boladi. FS II xem JJ K belok kompleksleri gran kuriushilar esaplaniladi. Kletkalardin 
osiu deuirinde xloroplastlardin mugdari differentsiyalangan xloroplastlardin yamasa 
graplastidalardin boliniu joli menen kobeyedi. Ayrim jagdayda xloroplastlardin bortip kobeyiui 
koriledi. Xloroplastlardin boliniui 6-20 saattan bolip yadronin boliniu deuirine tuura kelmeydi. 
Plastidanin boliniui kizil (660 nm) nurlar tesirinde boladi. Kizil nurlardin tolkin uzinligi 730 nm 
bolganda boliniu toktaydi. Boliniu tomen temperaturada da toktaydi. 
 .Mitoxondriy biogenezi.
Metoxondriyalik DNKnin ozinin genetikalik sistemasi xem  
replikatsiyalanatugin bolganliktan, metoxondriya ozinshe kobeyedi. Metoxondriya ozinen 
buringi metoxondriyadan, promitexondriyadan payda boladi. Meristema kletkalarinin sozilip 
osiuine otkennen keyin kletkada mitexondriya sani sani 3-8 esege artip, onin strukturasi 
ozgeredi. Xezirge shekem mitexondriya membranasinin biogenezi jeterli uyrenilmegen. 
Metoxondriya kuramina kiretugin kopshilik beloklar tsitoplazmada sintezlenedi. Mitexondriyalik 
polisomanin 5-15%  bolip metoxondriyanin ishki membrenasinin belogina kiredi. 
Metoxondriyanin beloklari gidrorab polipeptidler. Mitexondriyanin jasau uzakligi yadronin 
iskerligine baylanisli. Sonday-ak tsitoplazmaga xem mitexondriyanin ozine baylanisli. 
Mitexondriyanin jasau uzakligi 5-10-kun.
 
  Membrana  biogenezi.
Kletka membrenasinin biogenezine gedir budir ER 
membrenasi ayriksha exmiyetke iye. shininda ER kletka membrenasi beloklari xem lipidlerinin 
sintezleniu orni. ER membrenasinda glitserolipidler, fosfolipidler, sterollar toyingan may 
kislotalarinin akirgi sintez etaplari jaylaskan. ER tikkeley yadro kabigina baylaniskan. Ol AG 
membrena sistemasi arkali plazmalemmani sintezleuge katnasadi.
 
  Osimlik  kletkasinin  ontogenez  fazalari.
Kletkanin payda bolganinan baslap 
kaytadan boliniuge, yamasa oliuge shekemgi aralik kletkanin tirishilik tsikli yamasa onin 

ontogenezi dep ataladi. osimlik kletkasinin ontogenezi birkansha etaplardan turadi: boliniu, 
sozilip osiu, differentsirovka, kartayiu xem oliui.
 
Kletkanin boliniui.
Mitoz-boliniu uaktinda xromosoma sani eki eselenedi, xer bir 
boliniuden payda bolgan kletka, ana kletka xromosomasinin sanina iye boladi. Mitoz uaktinda 
yadroda, tsitoplazmada kuramali izbe-iz ozgerisler boladi. Ol ozgerisler fazalarga ajiralgan.
 
Metozdin birinshi fazasi profaza, onda kletka ozgeriske ushiraydi. Mitozga shekemgi 
kopshilik struktura buziladi, kletkanin bolniuine baylanisli jana struktura payda boladi. 
Tsitoplazmada yadrodan baslap barlik orgonoidlar kletka shetine karay aralasip ketedi. Yadro 
ulkeyedi, xramatinnen eki xromatidten ibarat bolgan kinetexorli xromosomaga aylanadi. 
Yadrosha estelik penen dissotsiatsiyalanadi (tarkaladi). Yadro kabigi jogalgannan keyin kletkada 
vertikal (jip) strukturasi keliplesedi. 
Osimlik kletkasinda tsentriola bolmaydi. Onin funktsiyasin kletka polyuslarina toplangan 
ER atkaradi. Onin menen urshiktin strukturalik elementi baylanisli boladi. Urshik eki turli 
mikrotutikshelerden (MT) turadi. 
A) polyustan polyuska jetetugin urshiktin 10% kuraydi. 
B) kop sanli xromosomali MT olar gipetexordan polyuka karay bagdarlangan boladi. MT  
tubulin sub birliklerden turadi. Urshik jipshelerinen bulshik et duziude katnasatugin aktin 
tabilgan xromosoma kimetexorinan xem polyuslardan MTni tarkatiuda katnasatugin xem 
kal`tsiydi baylaytugin  kal`modulin belogi tabilgan. 
Profaza xromosom kinentexori urshik elementi menen baylanispagan. 
Keyingi periodta-prometafazada xromosomanin xereketi baslanadi. Deslep kinetexordin 
razmeri ulkeyip onnan kop gana xromosoma MT shigadi. Kinetexor MT keliplesiuinde xem 
xromosomanin xereketine katnasadi. Metokinez uaktinda xromosoma deslep polyuslarga keyin 
urshiktin ortasina jilisadi. Usi uakitlari kinetexorga ul`trofiolet nuri yamasa lazer tesir etse 
xromosomanin xereketi toktaydi. 
Xromosomanin aralasiui urshiktin kondelenine bolganliktan metafaza plastinkasin payda 
etedi. (metofaza) 
Metofaza uaktinda RNK xem belok sintezi estelik penen dauam etedi. Kletkanin 
anafazaga otiuine kinetexordin boliniui menen boladi. Bolingen xromosoma kinetexori aldina 
karay ajiraladi. Anafazada xromosomanin aralasiui fizialik kushke (elekt`rostatikalik, 
elektromagnitlik, gidrodinamikalik tesir etiuine) xem bioximiyalik mexanizmlerdin iskerligine 
baylanisli dep tusiniuge boladi. 
Xromosomalardin polyuslerge tarkaliuinan keyin mitozdin keyingi fazasi-tegofaza 
baslanadi. Polyuslrda urshik MT tarkaladi, yadrosha payda boladi, figmoplast-kletkani 
ekvatordan ekige boletugin plastinka payda boladi. Mayda vezikulalar pektin zatlarina yie bolip 
ATnin tesirinen  payda boladi. Ekvator  kenisliginde ER membrenasi payda boladi. 
Gellitsellyulozalar, pektin zatlari xem glikoprotein ekstensin payda bolip atirgan kletka 
diyualinin Golbdji vezikulalarina tasiladi. 
Mitoz tsikli
Boliniuden keyin payda bolgan jas kletkalar tsitoplazma komponentinin 
sintezelniui esabinan osedi. Xayuanat kletkalarida usinday bolip osedi. Jas kletkalar ana kletka 
ulkenligine shekem osip keyin olda boliniudi baslaydi. Boliniu protsessi (mitoz) xem 
tsitoplazmanin osiu, kletkanin boliniuge tayarlaniui (interfaza) kletkanin tsiklin duzedi.
 
Mitoz tsikli kletkanin bioximiyalik ozgesheligine baylanisli 4 periodka bolinedi. 
Mitozdin ozi-M, Sintezden aldingi deuir-G
1
 (anglichancha dar-interval), Sintetikalik deuir-S xem 
mitoz aldi (sintezden keyigi)-G
2
   
G
1
 deuiri sirtik faktor tesirine jude tesirshen, usi periodta DNK sintezi ushin tayarlik 
jagdayina otedi. Kerekli fermentler,  kofaktorlar, nukleotidler, sintezlenedi. Sonin menen birge 
kletkanin uliuma belogi xem onin RNK bolegi payda boladi. 
Sintetikalik periodta DNK sintezi, arnauli yadro belogi-gistonlar sintezlenedi. DNKnin 
sintezi onin  mugdari ekige artkannan keyin toktaydi. 
G
2
 deuirde kletkanin uliuma beloginin xem RNK sintezi dauam etedi. Bunda tubulin 
sintezi artadi. Mitozdin barisinda beloktin xem RNK nin payda boliui metofazanin tamam 

boliuina shekem dauam etedi. Metoz tsikli osimliklerde garmonlar arkali baklauda boladi. G
1
 
xem G
2
 nin normal otiui ushin RNKnin jokari derejesin uslap turiu ushin auksin kerek.Tsitokinin 
kletkanin boliniuge otiu uaktinda kerek boladi. 
Kletkanin soziliui.
Kletka razmerinin ulkeyiui tsitoplazma strukturasinin sintezinen 
bolip, ol kletka ishine kirgen azot birikpeleri xem bakada aziklik zatlardin jerdeminde uslanip 
turiladi. Boliniuin toktatkan osimlik kletkalari osiudin tezlesken turi bolgan soziliuga kiredi. 
Sozilip osiu tek gana osimliklerge ten kesiyet. Ol osimliklerde japirak plastinkasinin ulkeyiuinde, 
pakaldin, tamirdin uzayiuina kerekli exmiyetli mexanizm bolip tabiladi. Bul tiptegi osiude kletka 
kuraminin ulkeyiuine oraylik vakuolyanin payda boliuida exmiyetli orindi iyeleydi.Vakuolyanin 
kuraminin ulkeyiui kletka diyualining  jumsariuin xem soziliuin temiyinleydi. Jokari derejeli 
osimliklerde soziliu IUK (auksin) tesirinde aktivlesedi. Auksin tsitoplazmadan kletka diyualina 
karay N
+
 aktiv transportin temiyinleydi.  Kletka diyuali vakuolyaga  kirgen suudin turgor basimi 
menende soziladi. Ishki  parenxima tokimalari osiiune kislotaliliktin artiui kushli tesir etedi. 
Kislotaliliktin artiui menen (rN3-5) bolgan osiudi kislotalik osiu effekti dep ataydi. Kislotalilik 
tek gana 1-3 saat gana tezlestiredi. Bul osiu beloktin sintezine baylanisli bolmaydi.
 
Sozilip osiudin akirinda kletka diyualinin ligninleniui abstsiz kislotasi, fenol tebiyatka iye 
igibitorlar, iuk peroksidazasi xem oksidazasi aktivlesedi, tokimalarda auksinnin uliuma mugdari 
tomenleydi. Usilradin bari kletkanin soziliuin toktatadi. 
Kletkanin sozilip osiu deuirinin barlik etaplarinda ozin-ozi kuraui alip bariladi.  
Kletka difeerentsirovkasi
.Arnauli kesiyetlerine baylanisli kletkalardin sipat 
ozgerisleri differentsirovka dep ataladi. Kletkalardin  arnauli kesiyetleri osimliktin xem onin 
organlarinin tirishiligi ushin kerek bolgan fiziologiyalik xem baska funktsiyalardi 
temiyinleytugin bioximiyalik xem strukturalik ozgeshelikleri esaplanadi. Prokombiy kletkalari, 
olardin kabiginin kalinlasip ligniyge iye boliui, tsitoplazmanin osiui menen arnauli ksilema 
tutikshelerine aylanadi. 
Birkansha kletkalar, meselen epidermis kletkalari erte differentsiyalanadi. Kletkalardin 
keleshektegi kenigeligi (ozgesheligi) olardin boliniu uaktinda anik boladi (determinlesedi). 
Meselen mekkenin zorodishindagi tamirshada immunoximiyalik metod penen  meristemada 
oraylik tsilindrge ten kesiyetleri aniklangan. Solay etip floema xem ksilemanin otkiziushi 
elementlerinde tokima payda etiushi beloklar meristemada erte dak payda boladi. Kletkanin sipat 
ozgerislerine genlerdin differentsiyalik aktivligi tesir etedi. Osimliktin xer bir vegetativ kletkasi 
ozinin gepominda xer bir organnin xem uliuma osimliktin rauajlaniui boyinsha informatsiya tolik 
ozinde saklaydi. Bul kesiyeti olardin totiopotentligi esaplanadi. Birak bul kletka  osimlik 
organizmlerinde ozine  ten genetikalik informatsiyani (realizatsiyalaydi) jumsaydi. 
Kletka differentsirovkasi  pitkennen keyin, ol jetilgen fazaga otip ozinin atkaratugin 
funktsiyasina kirisedi. 
Kletkanin kartayiui xem oliui.
Kartayiu xem oliu kletka differentsirovkasinda 
optogenezdin en songi tamamlaniu etapi boladi.
 
Kartaygan kletkalarda sintetikalik protsess tomenlep, gidrolitikalik protses artadi. 
Kletkada RNK xem beloktin mugdari azayadi, ………… ………… aktivligi  artadi, membrena 
lipidlerinin okisleniui kusheyedi, tsitoplazmada, organoidlarda peseyip kletkanin zatlardi 
jogaltiui artadi.Organoidlarda xem tsitoplazmada avtofag vakuolalar payda boladi, ER isinedi. 
Kartayiudin keyingi stadiyasinda xlorofill xem  xloroplast kiyraydi, ER xem AG 
dissotsiatsiyalanadi, mitoxondriya isinedi, olardin kristallarinin sani azayadi. Yadro 
vakuolasinda, yadrosha kiyraydi. Tonoplasttin  kiyraui xem onin zatlarinin tsitoplazmaga shigiui 
menen kartayiu protsessin kaytarip bolmaydi. 
Kartayiudin kletkalik xem molekulalik mexanizmin tusindiriude eki gipoteza (boljau) 
bar.