O`zbekstan Respublikasû Joqari ha`m Orta Arnawli bilimlendiriw Ministrligi Berdaq atindag`

     
Jer sharinin 42% 
territoriyasinda ortasha jillik tomen temperatura-20
  Sni kuraydi. Sogan baylanisli osimliklerdin 
suuikka shidamlilik mexanizmin uyreniu auil xojalik ondirisi ushin ulken exmiyetke iye. 
Osimliklerdin suuikka shidamliligin uyretiu boyinsha N.A.Maksimov xem I.I. Tumanovlar 
kopgana ilimiy jumislar islegen.Temperaturanin estelik penen tomenleui (0,5-1
  S) kletka 
arapliginda muzlardin payda boliuina alip keledi. Kletkanin oliuinin tiykargi sebebi: 1. suuik 
tesirinde kletkanin suusizlaniuinnan 2. kletka strukturasinin muz benen mexanikalik kisiliuinan 
kelip shigadi. Temperatura tesiri uzak dauam etse muz boliuinin saldarinan kletka 
suusizlanip,kurgakshilikta kalganday tesirge iyeboladi. Muz kobeyip onin korsetilgen kristallari 
plazmalemmani ziyanlaydi. Tonlap kalgan belgisi kletka turgorinin jogaliui,kletka arasinda 
suudin jogaliui xem kletkadan ionlardin juuilip ketiui menen koriledi. 
        Osimliklerdin duzga shidamligi  Duzga shidamlilikti uyreniu ayriksha exmiyetke 
iye,sebebi jer juzinin 75% in 3-4% li duzga iye bolgan okean kuraydi,25% territoriyadagi topirak 
shorlangan.keyingi jillari izeykeshtin jamap isleuine baylanisli kopgana maydanlar kebirge 
shorga aylanbakta.Duzlaniu derejesine karay B.P. Storoganov topiiraklardi duzlanbagan,ortasha 
duzlangan, az duzlangan xem kebir dep bolgen. Duzlaniu turi topiraktagi anionlarga baylanisli: 
xlorofidli,sul`fatli, sul`fat-xlorofidli,xlorofidli-sul`fatli xem karbonatli bolip bolinedi.Kushli 
duzlangan topiraklarda osetugin osimlmklerdi galofitler dep ataydi(grekshe-”galos”-duz,phyton-
osimlik).Olar glikofitlerden anatomiyalik ozgesheligi xem zat almasiu ozgesheligi menen 
ajiraladi. Galofitler kushli duzlaniudan tomendegishe saklanadi: 1. vakuola shiresine kop 
mugdarda duzdi toplau arkali,bul jagdayda jokari osmotikalik basim payda boladi 2. jutilgan 
duzlardin suu menen arnauli tukler,tusken japiraklar arkali taslanip turiliui arkali 3. tamir 
terepinen duzdi kabillaudin sheklengenligi menen barlik galofitler ush gruppaga ajiraladi: 
1.Nagiz galofitler(evgalofitler) olar kushli duzlaniuga shidam beredi. Olar vakuolasinda kop 
mugdarda duz toplaydi. Ol osimdikler igalli duzlangan topiraklarda osedi. Bul osimliklerdin 
japiraklari etli bolip,duzsiz topirakta oskende onday kesiyeti jogaladi. Bul toparga kiriushi 
osimliklerge-soleros(salicornia herbacel)xem svedosora(sueda maritima) kiredi. 
2. Duzdi shigarip turiushi galofitler (krinogalofitler). Bul osimlikler de duzdi kabillap, 
olardi tkannin ishine toplamastan  kletkalardan arnauli bezler arkali japiraklardan shigipotiradi. 
Bezlerden duzlardin shigiui ion nasoslari arkali, kop mugdarda suudin tasiliui arkali boladi. 
Duzlar japirak betinde ak kaplam turinde boladi. Duzdin belgili bolegi tusken japiraklar arkali 
taslanip turiladi. Bunday kasiyet kermekte (Statice gmelini) iytsiygek xam jingilda (Tamarix 
speciosa) koriledi. 
3. Duz kirmeytugin galofitler, olar az duzlangan topiraklarda osedi. Onin kletkalarindagi 
jokari osmotikalik basim fotosintez produktalri arkali uslanip turiladi xam kletkaga duz az otedi. 
Bul turdegi osimliklerge juusan (Artemisia Salina), izel`, teresken kiredi. Duzlaniu turi osimlik 
organinin strukturasina tasir etedi. Xlorid duzlagan topiraklarda etli, suuli japirakli osimlikler 
osedi. Sul`fatli topiraklarda osken osimlikler kseromorf xarakterge iye boladi. Xloridli 
topiraklarda osken osimliklerde fotosintez xam dem aliu tezligi jokari bolmastan, sul`fatli 
topiraklarda osken osimliklerde bul korsetkish jokari boladi. Auil xojalik eginlerden duzga 
shidamli arpa, kant lablebi, paxta, jumsak biyday, juueri, tari, pomidor t.b.. Duz kobeyse 
glikofitlerdin oliuine alip keledi. ayiriksha duz kletkanin sozilip osiuine tasir etip, azot aylanisin 
buzadi. Sogan baylanisli osimlikte amin xam diaminlerdin (kadevrin putressin) ammiaktin kop 

toplaniuina alip kelip, osimliktin zaxarleniuin boldiradi. Auil xojaligind duzlaniuga karsi 
kolllanilatugin tiykargi usil izeykesh kaziu xam duzlangan topirakti egin jiynap plingannan keyin 
juuiu. Kebir jerlerdi (natriy kop topiraklardi) gipslep oni kal`tsiy menen almastiriu bolip 
esaplanadi. Topirakka mikroelementlerdi togiu osiliktin shop almasiuin jaksilaydi. Duzga 
shidiamlilikti egshisten aldin tuximdi shiniktiriu arkali arttiriuga boladi. Paxta, biyday kant 
lablebisin bir ssat dauaminda 3% li NaCl menen isleu berip keyin 1,5 saat suu menen juuiladi. 
Bunday usil eginlerdin xlorli duzliniuga shidamliligin arttiradi. Sul`fatli duzlagiuga shidamlilikti 
tuximdi 0,2% sul`fat magniy eritpesi menen isleu berip arttiradi. 
 
Osimliklerdin patologik fiziologiyasi. Osimliklerdin sirtki 
faktorlar tasirinde keselleniui. 
 
Jobasi:
          
1.Osimliklerdin kislorod jetispeushiligine shidamliligi. 
2.Osimliklerdin gazlarga shidamliligi. 
3.Osimliklerdin radiatsiyaga shidamliligi. 
4.Osimliklerdin infektsiyalik keselliklerge turakliligi 
Tayanish tusinikleri:
  Gazga  shidamlilik.  V.S.Nikolaevskiy  miynetleri.  Radiatsiya.            
“Kislorod                                              effekti”. Osimliklerde infektsiya. 
Fitontsidler. Fitoaleksinler. 
 
Baklau soaulari:
  1.Oismliklerdin gazga turakliligi kalayinsha amelge asadi? 
           2. Osimliklerdin radiatsiyaga shidamliligi kanday boladi? 
           3. Osimliklerdin infektsiyalik keseliklerden korganiu ilajlari bar?  
Paydalangan edebiyatlar: 
Genkel` P.A. Fiziologiya rasteniy M.1975g. 
Genkel` P.A. Fiziologiya gilro-i zasuxoustoychivix rasteniy M. 1982g. 
Deveroll B.D.J. Zashitnie mexanizmi rasteniy M. 1980 
Larxar V. Ekologiya rasteniy M. 1978 
Metlitskiy L.V. Ozeretskovskaya O.L.  Kak rasteniya zashishayutsya ot bolezney 
M.1985 
Nikolaevskiy V.S. Biologicheskie svoystva gazoustoychivosti rasteniy 
Novosibirsk, 1979 
Tumanov I.M. Fiziologiya zakalivaniya i morozostoykosti rasteniy M.1979 
 
     Kislorod jetispeushiligine uakitsha xem udayi igalliuiudan guzlik biydaydin ustin muz kaplap 
algannan,miyue,tuximlardi saklauga x.t.b. kelip shigadi. Bunday jagdaylarga kobinshe 
biyday,arpa.suli,paxta, sali,elka,bereza, karagay, tal duutar boladi. Batpakli topiraklarda 
kislorodtin jetispeushiligi kop bolsada ogan osimlikler beyimlesedi. Evolyutsiya protsessinde 
batpakli jerde osiushi osimliklerde anatomiyaliu-morfologiyalik ozgerisler bolgan. Gazga 
turaklilik dep-ziyanli gazlar tesir etsede osimliklerdin tirishilik iskerligin saklap kaliuina aytiladi. 
Gazga turaklilik derejesine fizikalik,geografiyalik xem meteorologiyalik jagdaylar tesir etedi. 
Atmosferanin adam iskerligi netiyjesinde pataslaniui korilmegen derejede artip baratir. Xezir 200 
den artik kompanenttin atmosferaga tarkalatugini belgili . Solardan kukitr gazi(SO
2
 ) azot 
oksidleri(NO,NO
2
) ugar gazi (SO),ftor birikpeleri,fenol x.t.b. katti zatlardan 
kuye,kul,shan,korgasin oksidi,selen,tsink x.t.b. korsetip otsek boladi. Rauajlangan ellerdin 
xauasinin 52,6 % transport iskerligi netiyjesinde 18.1%n isitiu sistemasi tesirinde,17,9% sanaat 
,1.9-9,5% musordi jagiu netiyjesinde pataslanbakta. 
Gaz xem parlar osimlik tkanina jenil otip,alip kletkanin zat almasiniuina tesir etedi. Kishkil 
gazlar,parlar osimlik ushin zexer esaplanadi. 
Japirakta bolatugin protsesslerge gaz jude kushli tesir etedi. Kishkil gazlar,kishkilli jauinlar 
tkanlardagi suu rejimindi buzadi,kletka tsitoplazmasinin udayi kishkillianip turiuina alip keledi 

membrananin transport sistemasinin jumisin ozgertedi,Sa,Zn, Pb, Cu toplaniuina alip keledi. 
Xloroplasttin pigment sistemasina SO
2
 xem Cl
2
 unamsiz tesir etedi,ammiak bolsa karotin xem 
ksaptofill mugdarin azaytadi. Bul ozgerislerdin beri osimliktin osiuin buzip,protsesslerdi tezletip 
onin kartayiuina alip keledi. Kishkilli gazlardan iyie japiraklar kushli jebir koredi. 
Osimliklerdin gazlarga reaktsiyasina karay gazldi sezgirler xem gazga shidamlilar dep 
ajiratiuga boladi. 
Gazlardi jutiudi(reaktsiyasi) tertiplestiriu ustitsanin gazlardi sezgirligine baylanisli boladi. 
Olardin tesirinde gazga shidamli turlerde ustitsalar tez jabiladi. Gazga shidamlilik kletkadagi 
kislota angridlerdin neytrallau ukibina iye kationlarga K
+
,N
+
, Ca
2
+
, baylanisli boliui mumkin.  
Gazga shidamli osimliklerdiV.S.Nikolaevskiy(1979) ush gruppaga boledi. SO
2
 gazina 
agash parodoli karagash,klen, jiyde shidamlilik korsetken,olar xlor,ftor,azot dioksid inede 
shidamli bolip keledi. 
Osimliklerdin gazga shidamliligin arttiriuda mineral aziklandiriu xem tuxim materiallarin 
shiniktiriu ulken exmiyetke iye. Tuximlardi duz xem kukirt kislotalarinin xelsiz eritpelerine salip 
igallasak olardan shikkan osimliklerdin kishkil gazlarga urakliligi artadi. Atmosferadagi ziyanli 
gazlardin  osimliklerge jaman,unamsiz tesiri kop bolsada,bizler ushin atmosferani ziyanli 
zatlardan tazalauda en exmiyetli kural esaplanadi. 
      Osimliklerdin  radiatsiyaga  shidamliligi   
Molekulalik derejeden organizmlik xem 
populyatsiyalik derejege shekem biologiyalik effekt beretugin radiatsiyanin ion nurlari 
esaplanadi. Radiatsiyalik- ximiyalik reaktsiyanin xelsiz  energiyasi edeuir biologiyalik effekt 
beredi. Misalga 10gr (grey) 1000 rentgen dozaga iye gamma nurlari sut emiziushilerdi  oltirgen 
menen temperaturani 0,001
  S jokarlata aladi. 
Kislorod kontsentratsiyasi tkanda azaysa  nurlaniudan ziyanlaniu azayadi, al kislorod 
kobeyse radiatsiya tesiri kusheyedi. Bunday “kislorod effekti”barlik biologiyalik ob`ektlerde 
molekuladan tkanga shekem koriledi. 
Osimlik organiziminde radiatsiyaga jude nezik meristema esaplanadi. Oni osimliktin 
keuipli tkani dep ataydi. Sebebi meristemanin nurlaniuinan nur keselligi xem organizmnin oliui  
koriledi.  
Osimliklerde nurlaniuga bolgan reaktsiya osiu protsessinin  ozgeriuinen koriledi. Nurlaniu 
xerturli morfologiyalik anomaliyani alip keledi.  
Osimliktin radiatsiyaga shidamliligi ontogenezde ozgerip otiradi. Masaklilarda radiatsiyaga 
sezgirik sutli pisiu uaktinda boladi.  
Xer turli osimliklerdin tuximinin kogeriui jokari dozadagi (1den35kGr) nurlaniu menen 
toktatiladi. Tuximnin radiatsiyani sezgirligi tinishlik jagdayinin terenligine,tuxim kabiginin 
kislorod otkiziu tenligine xem ondagi suudin mugdarina baylanisli boladi. 
      Osimliklerdin  infektsiyalik keselliklerge turakliligi 
Osimliklerde infektsiyalik kesellikler 
parazit zamariklari,bakteriyalar,viruslar,topirak  
 kurtlari(nemantodlar),  parazit gulli osimlikler(sari shop, zarazixa, omela) dan payda 
boladi. Onimnin kop jogaliui zamariklar terepinen payda bolgan keselliklerden kelip 
shigadi,sebebi patogen zamariklardin turi jude kop (10000 tur) 
Patogenlerin tomendegi toparlarin ajiratiuga boladi: 
1. Fakul`tativ(shert emes) parazitler. Olar olgen osimlik kaldiklarinda jasap tiri 
osimliklerdi,xelsirigen osimliklerdi ziyanlaydi. Bul patogenler jasalma jagdayinda (laboratoriya) 
jenil turde kobeyip, kop osimlik turlerin ziyanlaydi. Bugan anik misal retinde sari shirik 
keselligin kozdiriuilisip aliuga boladi. Botzytis sinezea 
2. Fakul`tativ saprofitler tiykarinan parazit xalinda jasap,siyrek saprofit turinde 
ushirasadi,bugan misal retinde kartofel`de fitoftorroz keselligin kozdiriushi phybophtora 
infestans ti aliuga 
3. Obligat parazitler  (nagiz parazitler) olar xojeyin osimliklersiz jasay almaydi. Olarga 
barlik viruslar, kopshilik parazit zamarriklar kiredi. 
Aziklaniu turine karay parazit nekrotrof xam biotrof bolip bolinedi. Nekrotroflar olgen 
tkanlarga jaylasadi.  Loar ozlerinin toksinleri menen kletkani oltirip, ishki suyikligin 

gidrolitikalik fermentleri arkali tarkatip keyin, ozine paydalanadi. Biotroflar belgili uakit xojeyin 
osimlikler menen birge jasap, keyin ozinin tasirin korsetedi xam xojeyindi ziyanlay baslaydi.  
Patogenler xojeyin kletkalarina gidrolitikalik fermentleri xam toksinleri menen tasir etedi. 
Osimlmikler parazitlerdin keselligine turakliligi genetikalik kontrollik arkali boladi. 
(genetikalik jaktan determinlesken) 
Osimliklerdin keselliklerge turakliligi tomendegi  korganiu mexanizmleri  arkali amelge 
asiriladi:  
1.konstitutsiyalik, yagniy xojeyin-osimlik tkaninda parazit kirmesten burin bolatugin. 
2.Induktsiyalik, yagniy parazittin xojeyin menen kontaktinen juuap reaktsiyasi. 
Xojeyin osimlik penen parazittin bir-biri menen katnasi osimliktin ustki kabatinan 
baslanadi. patogen sporalari osimliktin sirtki kabati jiltir, katti kutin yamasa mum menen 
kaplanganliktan olardin ishine kiriuge toskinlik jasaydi. Birak parazitler bul toskinlikti ustitsa 
tesikleri arkali otip lip jenedi. Kaplama tokima mexanikalik toskinlik bolip kalmastan, ol xar turli 
antibiotik zatlardi da ozinde saklaydi.Bular parazittin ishke kirmesinen buringi toskinliklar 
boladi. Parazit osimlik denesine kirip algannan keyin bir kansha toskinliklarga ushiraydi. 
Olardan en axmiyetlisi biologiyalik toskinlik yagniy antibiotikler bolip esaplaniladi. 
Osimliklerdin korgauinda antibiotik zatlardan fitotsidler  exmiyetli roldi oynaydi. Fitoptsid 
birinshi ret B.P. Tokin terepinen 1928 jili ashildi. Fitoptsidke osimliklerden islenip shigilatugin 
mikroorganizmlerdin rauajlaniuin toktatugin xem olardi oltiretugin xer turli duziliste bolgan 
tomen molekulali zatlarga aytiladi. Bunday zatlar piyazda, chesnokta t.b. osimliklerde kop 
boladi. 
Antibiotik zatlarga fenol birikpeleride kiredi. Osimlikler ziyanlanganda,infektsiya kirgende 
kletkada polifenoloksidaza  aktivlesip fenoldi zexerli xiponga shekem oksidleydi. Ziyatlangan 
jerde okisleniu reaktsiyasinan keyin fenollar menen xiponlar melanin payda etiude katnasadi, 
sogan baylanisli olgen kletkalar kara renge iye boladi. Patogenlerdin olgen tkanlarda kabit 
boliuin K.Myullerdin xem G.Bergerdin(1940) uyretiuleri jana zatlardin-fitoaleksinlerdin 
ashiliuina alip keledi. Fitoaleksinler-”fiton”osimlik xem “alekso”-atakani kaytariu,sokkini 
kaytariu degen sozlerden alingan bolip, osimliklerdin fitopatogenlermenen tiyiskennen(kontakti) 
keyin payda bolatugin xem korganiu uaziypasin atkaratugin,tomen molekulalik antibiotik 
zatlarga aytiladi. Sau tkanlarda fitoaleksinler bolmaydi. Olar antimikroblik,fungitoksikalik xem 
antinematodlik kesiyetke iye boladi. Fitoaleksinler nabit boliu aldinda turgan tiri kletkalardan 
payda boladi,birak onin jokari mugdari olgen tkanlarda korisedi. Fitoaleksinler  fitopatogenlerdin 
osiuin toktatadi,olardin ekzofermentlerinin aktivligi peseyidi. Fitoaleksinler sobiliklarda-
izoflavanondlar,paslenlarda-seskvi-terpenoidler, kurama gullerinde- poliatsetinler turinde boladi. 
Bir osimlikte birinshi fitoaleksinler  payda boladi. 
 
JUUMAK 
Osimlik sirtki ortaliktin unamsiz tesirlerine (stressorlarga) karsi turiu kesiyetine iye boladi. 
Olarda korganiu kletka xem organ koleminde: a) anatomiyalik beyinlesiu(kutikula, mexanikalik 
tkanlar t.b.) b) arnauli korganiu organi (tikenler,tukler)  v) fiziologiyalik reaktsiyalar  g) korganiu 
zatlarin islep shigiu ( korganiu beloklari, ukglevodler,fitontsid,fitoaleksinler). Organizm 
koleminde xem populyatsiya koleminde boladi. 
Stressorlardin kiska uakitlardagi tesiri netiyjesinde arnauli bolmagan shidamlilik 
mexanizmleri payda bolip,uzak uakitlar tesirinde arnauli mexanizmler payda boladi.